styl w malarstwie, rzeźbie, przede wszystkim architekturze w Europie XI-XIII w.; powstał na podłożu sztuki karolińskiej, ottońskiej, bizantyjskiej, rozwinął się gł. we Francji, Niemczech i płn. Italii, bardzo silnie związany z Kościołem, najpełniej wypowiedział się w dziedzinie ARCHITEKTURY sakralnej; kościoły symbolizowały Królestwo Boże, były najczęściej bazylikami na planie krzyża łacińskiego, występowały też układy halowe, salowe i centralne; kościoły pielgrzymkowe powstawały na szlakach prowadzących do miejsc kultu (np. kościoły: St-Trophime w Arles, St-Lazare w Autun, de la Madeleine w Vézelay na szlaku do Santiago de Compostela), związane z kultem relikwii, miały zazwyczaj większą liczbę naw (we Francji do pięciu), empory oraz chór z obejściem; największą prostotą odznaczały się kościoły cysterskie (brak krypty i wież); budowle r. cechuje masywność, dobrze wyważone proporcje, proste, geometryczne formy oraz użycie łuku pełnego w konstrukcji i dekoracji; wznoszono je ze starannie wykonanych ciosów kamiennych. We Francji architekturę r. reprezentują m.in. jednonawowe katedry w Cahors i Notre-Dame-des-Doms w Awinionie, trójnawowa katedra Notre-Dame-la-Grande w Poitiers; w Niemczech - kośc. św. Michała w Hildesheim (XI w.), nadreńskie katedry w Spirze, Wormacji, Moguncji i Trewirze; we Włoszech - kośc. San Miniato we Florencji, kośc. w Pizie, Modenie i Parmie; w Anglii katedry w Ely i Durham. RZEŹBA: kośc. romańskie miały bogatą, ściśle podporządkowaną architekturze dekorację rzeźbiarską o dużej różnorodności tematów; odznaczała się antyiluzjonizmem, silną ekspresją osiąganą np. przez wydłużenie form, niezwykłe pozy; wysoki poziom osiągnęła we Francji: portal kościoła St. Pierre w Moissac, z Wizją Apokaliptyczną w tympanonie, rzeźba portalowa w Vézelay (scena Zesłania Ducha Św.), Autun (tympanon z Sądem Ostatecznym), na obszarze Ile-de-France ukształtował się prototyp portalu królewskiego, w którego ościeżach zostały zastosowane tzw. figury-kolumny. W Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą, często z brązu i złota (krucyfiks z Werden, ołtarz Nicolasa z Verdun w Klosterneuburgu); w kraju nadmozańskim działali R. de Huy, G. de Claire; osobny rodzaj stanowią rzeźbione reliefowo, brązowe drzwi, rozpowszechnione w Niemczech i we Włoszech (katedra S. Zeno Maggiore w Weronie, XII w.), przedstawiano na nich sceny biblijne (rozmowa Kaina z Bogiem na drzwiach Bernwarda w Hildesheim), w Polsce - Drzwi Gnieźnieńskie. MALARSTWO: gł. w kościołach malowidła ścienne, dekoracyjne, dzięki płaskiej linearnej formie przedstawienia i ograniczonej skali barw - żółty, zielony, niebieski, czerwony (kościoły: we Francji - Berzé-la-Ville, Brioude, Le Puy, Cunault, Saint-Savin-sur-Gartempe, w Niemczech - Bonn-Schwarzerheindorf, we Włoszech - mozaiki w absydach kościołów San Marco w Wenecji , Capella Palatina w Palermo, Santa Maria w Rzymie); również witraże z tego okresu charakteryzuje bardzo intensywny koloryt, gł. czerwień i błękit (katedra w Chartres). Rozkwit przeżywało malarstwo miniaturowe, ośrodkami były m.in. Saint Denis (Mszał z Saint Denis, połowa XI w.), Paryż (Psałterz z St-Germain-des-Prés, połowa XI w.), Limoges (dwie Biblie św. Marcjalisa, ok. 1050 i 1090 i Sakramentarium z katedry St. Étienne w Limoges, 1100) i Cluny (Lekcjonarz z Cluny, ok. 1090).
ANGIELSKA SZTUKA, DEKORACJA TEATRALNA, ERFURT, LÉRIDA, CYBORIUM, LAVAL, TYMPANON, ZYGZAK, NOWOGRÓD WIELKI, NORMANDIA
- romańska sztuka, styl wsztukach plastycznych,...
- POLSKA. SZTUKA ROMAŃSKA, wczesnoromańskie budowle...
- ROMAŃSKA-GABRYŚ, Jadwiga (ur. 1928)