(lit.)
powieść B. Prusa; I wydanie 1890, wcześniej w odcinkach w "Kurierze Codziennym" (1887-89); akcja rozgrywa się w latach 1878-79 w Warszawie (epizodycznie także w Zasławiu i Paryżu - wyjazdy Wokulskiego); przedakcja sięga czasów powstania styczniowego i Wiosny Ludów na Węgrzech; główny bohater Stanisław Wokulski, romantyk i pozytywista, idealista z pogranicza epok; reprezentant pokolenia szlachty, które po upadku powstania 1863/64 pozbawione majątków poszukuje innych źródeł dochodu w czasach wielkich przeobrażeń ekonomicznych i społecznych (rozwój przemysłu, kapitalizm); osią kompozycyjną jest miłość Wokulskiego do Izabeli; wokół wątku miłosnego rozbudowano koncentrycznie akcję przez nawarstwienie motywów, co pozwoliło autorowi ukazać różnorodne środowiska, konflikty, sytuacje i związane z nimi osoby; L. to powieść panoramiczna, prezentująca szeroki obraz społeczeństwa polskiego II połowy XIX w.: są tu przedstawiciele wszystkich warstw: od arystokracji (Łęccy, Krzeszowscy, prezesowa Zasławska, Dalski, Starski, Ochocki), szlachta (ojciec Wokulskiego, Wirski - "wysadzony z siodła" po 1863), inteligencja (prawnicy, Stawska, pani Meliton, studenci, stary Mincel, jego synowie Jan i Franc, Hopfer), mieszczanie pochodzenia polskiego (Rzecki, Lisiecki, Mraczewski, Zięba, Węgrowicz, Szprot) i żydowskiego (Szlangbaumowie, Klejn, Szuman), biedota miejska (Wysocki, młoda prostytutka Maria, mieszkańcy Powiśla), biedota wiejska (Węgiełek); bohaterem jest również Warszawa końca lat 70. XIX w., zmieniająca swe oblicze zarówno pod względem urbanistycznym, jak i demograficznym; Prus wykazuje szczególną dokładność w opisach miejsc wydarzeń: Krakowskie Przedmieście, Stare Miasto, Nowy Świat, Aleje Ujazdowskie, Łazienki, Powiśle to miejsca wielokrotnie przedstawiane wcześniej w Kronikach; obraz rzeczywistości w L. ukazany jest wielostronnie, przez połączenie dwóch perspektyw narracyjnych - w pierwszej osobie (Rzecki w Pamiętniku starego subiekta, relacjonującym minione wydarzenia historyczne, zawierającym również komentarze na temat aktualnej sytuacji politycznej w Europie, opowiadający o wcześniejszych losach Wokulskiego) i w trzeciej osobie (odautorskiej, towarzyszącej wątkom dziejącym się w latach 1878-79); zarówno sposób prowadzenia narracji, jak i otwarte zakończenie powieści (brak jednoznacznej informacji na temat dalszych losów Wokulskiego, jego przyjaciele snują jedynie domysły na ten temat) stwarzają wiele możliwości interpretacyjnych; ekranizacje: 1968 - reż Jerzy Wojciech Has, jako Wokulski - Mariusz Dmochowski; 1977serial telewizyjny, reż. Ryszard Ber, jako Wokulski - Jerzy Kamas.