(1885-1939)
myśliciel, powieściopisarz, dramaturg, teoretyk kultury, malarz, fotografik, otoczony legendą mistyfikatora, ekscentryka i skandalisty. Syn Stanisława W., którego dom skupiał elitę artyst. i intelektualną Młodej Polski. W. był samoukiem. W l. 1904-05 studiował na ASP w Krakowie. By zetknąć się ze sztuką współcz., wyjechał do Niemiec, Włoch, Francji (poznał kubizm). W 1914 r. wziął udział w wyprawie do Australii z B. Malinowskim. Na wieść o wybuchu wojny wrócił i jako poddany ros. wstąpił do szkoły oficerskiej w Petersburgu, przeżył rewolucję 1917 r. Do Polski wrócił w 1918 r. Zamieszkał w Zakopanem, gdzie w l. 1925-27 prowadził teatr amatorski. W 1918-22 współpracował z formistami (awangard. grupa pisarzy i malarzy), w 1922-23 ze "Zwrotnicą". We wrześniu 1939 r. wyruszył z Krakowa na wschód; w drodze popełnił samobójstwo. Zaczął tworzyć b. wcześnie - jako 8-latek pisał dramaty, inspirowane lekturą Szekspira (ocalało 7), jako kilkunastolatek malował, pisał rozprawki filoz. Poważną twórczość zaczął w 1. dziesięcioleciu XX w. Zbudował wtedy podstawy swojego systemu filoz., teorii sztuki i teatru, pisał dramaty, malował, stworzył I powieść ( 622 upadki Bunga). Problemem fundamentalnym filozofii W. było zagadnienie istnienia. Pisarz twierdził, że tylko jednostki bezmyślne mogą pojmować istnienie jako coś zwyczajnego. Człowieczeństwo zaczyna się wtedy, gdy zadamy sobie kilka z pozoru prostych pytań: dlaczego jestem tym, a nie innym człowiekiem?, dlaczego jestem w tym miejscu i czasie?, dlaczego w ogóle jestem?, dlaczego w ogóle coś jest? Próbując na nie odpowiedzieć, stajemy twarzą w twarz z Tajemnicą Istnienia, odczuwamy metafizyczny niepokój. Obcowanie z Tajemnicą Istnienia to odkrywanie "jedności w wielości" - obowiązkiem człowieka jest rozpoznać kompozycję własną i świata, usytuować siebie w całości istnienia (najpełniejszy wykład filozofii W. w rozprawie Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia, 1935). W. wypowiedział także swoją opinię o sytuacji kultury współcz. (Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, 1919; Szkice estetyczne, 1922).
Jego zdaniem rozwijająca się cywilizacja, prowadząca do zaspokojenia powszechnych potrzeb życiowych, spowoduje zanik uczuć metafizycznych ("zbydlęcenie" człowieka), myślenie pragmatyczne weźmie górę nad potrzebami duchowymi, a indywidualność ustąpi miejsca zbiorowości. Nie dający się powstrzymać rozwój cywilizacji oznacza nieuchronnie kres kultury. Jedyną szansą dla człowieka jest więc stworzenie sztuki zbliżającej go do Tajemnicy Istnienia - w ten sposób doszedł W. do swojej teorii Czystej Formy (Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy, 1923). Jego twórczość lit. była próbą realizacji założeń teoretycznych. Najwyżej cenił dramat, napisał ok. 40 antynaturalistycznych sztuk teatr. (zachowało się ok. 20) - wszystkie w l. 20. (tylko Szewców w 1934). Autor posłużył się w nich silną deformacją, karykaturą, parodią, groteską, o wiele lat wyprzedził europ. teatr absurdu. Dramaty W. to m.in. Tumor Mózgowicz (1920), W małym dworku (1921), Gyubal Wahazar (1921), Wariat i zakonnica (1923), Janulka, córka Fizdejki (1923), Szewcy. Na przełomie l. 1920. i 30. powstały powieści W.: Pożegnanie jesieni (1927) i Nienasycenie (1930) - katastroficzne wizje historii, oraz Jedyne wyjście (1933) - studium sytuacji artysty w zautomatyzowanym świecie (pozostaje mu tylko śmierć). W l. 1930. pisarz skupił się niemal wyłącznie na filozofii. Napisał też książkę o narkotykach pt. Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix (1932) i pamfletowy traktat o pol. kulturze i historii Niemyte dusze (1932). Za życia nierozumiany lub traktowany jako ekscentryczny eksperymentator (polemizował z nim m.in. K. Irzykowski w Walce o treść), od wydania Dramatów w 1962 r. wzbudził trwałe zainteresowanie. Stał się przedmiotem badań na całym świecie - w 1976 r. powstało w Lozannie międzynarodowe pismo "Cahiers Witkiewicz".
- Witkiewicz Stanisław Ignacy, pseud. Witkacy, (1885-1939)