Vilnius
stolica Litwy, nad rz. Wilią; 544 tys. mieszk. (2004) - ok. 51% Litwinów, 20% Rosjan, 19% Polaków, 5% Białorusinów; po Kownie największy w kraju ośr. przem. (maszynowy, elektrotechn., włókienniczy, skórzany, chem., spoż., drzewny, materiałów bud., papierniczy); węzeł komunikacyjny; lotnisko międzynar.; uniw. (od 1579), konserwatorium, 4 inne szkoły wyższe; Litewska Akad. Nauk (zał. 1941); 20 inst. naukowych; biblioteki (Uniwersytecka, Narodowa - po 4,4 mln tomów i in.); Filharmonia Narodowa; muzea (m.in. A. Mickiewicza), Etnografii, Sztuk Pięknych, Rzemiosła Artystyczngo; wytwórnia filmów (1949 przeniesiona z Kowna); parki (Bernardyński i in.); cmentarze (na Rossie, Bernardyński z 1810, na Antokolu z początku XIX w.); pozostałości Zamku Górnego - Baszta Giedymina z XIV-XV w.; resztki murów obronnych z początków XVI w. (m.in. Ostra Brama, brama Subocz ze zrekonstruowanym barbakanem); katedra (fundacji Władysława II Jagiełły i wielkiego księcia Witolda w XIV w.), przebudowa XVI-XVIII w. (groby królewskie w podziemiach); kościoły: gotyckie (św. Anny, XVI w.), barokowe (Piotra i Pawła na Antokolu, XVII w.); rokokowe (Misjonarzy, XVII-XVIII w.) i in.; pałac biskupi z XVIII w.; uniwersyteckie obserwatorium astr. z poł. XVIII w.; klasztor i kośc. Bazylianów z początku XVII w. (od 1828 więzienie - miejsce osadzenia A. Mickiewicza, z celą Konrada, obecnie kośc. greckokatolicki); meczet z poł. XIX w.; synagoga chóralna z 1903; alumnat greckokatolicki (fundacja papieża Grzegorza XIII) z 1582-1622; Stary Arsenał (XVI-XVII w.), obecnie Muzeum Rzemiosła Artystycznego; pałace Radziwiłłów, Chodkiewiczów, Słuszków, Sapiehów, Tyszkiewiczów i in. z XVI-XIX w.; ratusz z XVIII w., obecnie Muzeum Sztuk Pięknych; budynki publiczne z XIX-XX w. Historia: osada z V(?) w., w VI-VII w. obronno-handlowa; gród wzmiankowany w XII w.; od 1323 siedziba wielkiego księcia litewskiego Giedymina, ośr. rzemiosła i handlu; w XIV w. niszczony przez Krzyżaków; 1387 prawa miejskie i biskupstwo katolickie; w XV w. rozbudowa i rozwój miasta; od 1581 siedziba Trybunału Litewskiego; 1795 w Rosji, stol. guberni (ośr. polskiej nauki i kultury, życia narodowego, od 1817 tajne towarzystwa młodzieży: filomatów, filaretów, promienistych); 1832 zamknięcie uniw. przez władze carskie; 1830/31 i 1863 ośr. powstańczy na Litwie; w 2. poł. XIX w. centrum rodzącego się litewskiego ruchu narodowo-polit.; 1919-39 w Polsce; 19 IX 1939 zajęte przez Sowietów, przekazane Litwie; 1940-91 stol. Litewskiej SRR (wywózki Polaków w głąb ZSRR; więzienie Polaków m.in. przez NKWD na Łukiszkach); 1941-44 okupacja niem. (silna konspiracja polska - Okręg SZP/ZWZ/AK, siedziba Delegatury Rządu RP na Kraj); VII 1944 w ramach akcji AK podjęła operację ; miasto w działaniach wojennych zniszczone w 40%, potem odbudowane; większość Polaków przesiedlono w nowe granice Polski, pozostali starali się utrzymać polskie życie kulturalno-oświatowe i rel.; od 1944 nauczycieli polskich kształci Państwowy Inst. Pedagogiczny, od 1961 katedra polonistyki; od 1953 wydawano po polsku "Czerwony Sztandar", od 1990 ukazuje się "Kurier Wileński"; z końcem lat 80. gł. ośr. litewskiego ruchu niepodległościowego (Sajudis); I 1991 atak żołnierzy sowieckich na wieżę tv, starcia z ludnością cywilną; od 1991 stol. Litwy suwerennej z językim urzędowym litewskim. Największe skupisko Polaków w Litwie (1993 ok. 110 tys.); 1988 zał. Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polaków na Litwie, 1989 przekształcone w Związek Polaków na Litwie; od 1989 sekcja pol. Związku Pisarzy Litwy, ukazuje się dwutygodnik "Znad Wilii", od 1990 dwutygodnik "Magazyn Wileński", 1994 tygodnik "Słowo Wileńskie"; od 1992 nadaje pol. radio komercyjne Znad Willi, a litewskie radio i tv emitują polskie programy.
EICHWALD Karol Edward, HALICKI, ŁOPACIŃSKI, GLAUBITZ, OKUPACJA SOWIECKA W POLSCE 1939-41, GILIBERT, , SAPIEHA, SŁOWACKA, LUBELSKA UNIA
- Wilno, herb Wilna, mieszkać...
- Wilno, (Vilnius)
- GAON Z WILNA,