pisarz, filozof, najbardziej znana osobistość franc. kultury oświeceniowej; czł. Akad. Franc. (1746), , uprawiał wszystkie gatunki lit. (jego pisma zebrano w 52 tomach). Debiutował tragedią Edyp (1718), której - jak i wielu późniejszym dziełom V. - towarzyszył sukces połączony ze skandalem; ponieważ naraził się arystokracji, przez krótki okres więziono go w Bastylii, potem przez 3 lata emigrant w Anglii. Poznanie filozofii ang. pozwoliło V. na sformułowanie własnej, w której miejsce centralne zajmuje klarowna wersja deizmu: przyjęcie istnienia Boga jako Istoty Najwyższej, której wszelka dalsza charakterystyka jest tylko spekulatywną fantastyką wykraczającą poza zdrowy rozsądek i prowadzącą do nietolerancji, jakiej rozmaitych przejawów stał się V. nieprzejednanym krytykiem. Pod wrażeniem katastrofalnego trzęsienia ziemi w Lizbonie (1755) wierze w boską opatrzność i metafizycznemu optymizmowi przeciwstawił sceptyczny krytycyzm i pochwałę życia prywatnego, którą najpełniej symbolizuje zakończenie jego najsłynniejszej opowiastki filoz. Kandyd, czyli optymizm: niech każdy zajmie się uprawą własnego ogródka. W poemacie Człowiek światowy głosił pochwałę hedonizmu, korzystania z przyjemności, jakie daje cywilizacja i jej rozwój. Religię naturalną (której przykładem był dla V. konfucjanizm) traktował jako gwarancję porządku społ., zaporę przeciw fanatyzmowi i nietolerancji związanych z chrześcijaństwem. 1751 wyjechał do Berlina i przez kilka lat przebywał na dworze króla Prus Fryderyka II Wielkiego, co opisał w Pamiętnikach, potem osiedlił się pod Genewą i z Ferney, które stało się miejscem pielgrzymek intelektualnych dla przybyszów z całej Europy, sprawował rolę mentora całego kontynentu. Z obfitej twórczości V., obok wymienionych, na uwagę nadal zasługują: wśród pism filoz. Traktat o metafizyce, Elementy filozofii Newtona, Filozof ignorant, Słownik filozoficzny, Listy o Anglikach, Traktat o tolerancji, z dramatów: Syn marnotrawny, Brutus, Henriada, z powieści i opowiastek filoz.: Tak toczy się światek, Zadig, Prostaczek, Mikromegas, Księżniczka Babilonu, z dzieł hist.: Wiek Ludwika XIV, Historia Karola XII, Szkic o obyczajach, z poematów Poemat o zburzeniu Lizbony, czyli analiza maksymy: "Wszystko jest dobre".
