Wspomnimy teraz krótko o prozie intelektualnej – filozoficznej, historycznej i ekonomicznej, a także o słynnych autorach listów, które są bezcenne dla czytelnika szukającego prawdy o XVIII wieku.
Najwybitniejszym filozofem angielskim - i europejskim - tego okresu był David Hume (1711- 76). Był sceptykiem, empirykiem, odrzucał wiarę w cuda, choć przyjmował idee deizmu. Był też historykiem, autorem History of England (Historia Anglii, 1754-61), w której starał się przedstawić fakty w konwencji przyczynowo-skutkowej. Nie miał sympatii dla epok mało szanujących intelekt, na przykład nie znosił średniowiecza, które nazywał czasami barbarzyńskimi.
Dawid Hume, Eseje z dziedziny moralności i literatury. Sprawdzian smaku - czytaj fragment.
Podobnie pisał William Robertson (1721-93), który również tworzył dzieła historyczne, The History of Scotland (Historia Szkocji, 1759) i The History of Charles V (Historia Karola V).
W tym czasie Adam Smith (1723-90) ekonomista opublikował rozprawę, która stała się pozycją klasyczną i stworzyła podstawy tej nowej dziedziny nauki. Ta książka to An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Rozważanie o istocie i przyczynach bogactwa narodów, 1776) - czytaj fragment.
Autorzy zachowanej korespondencji tego okresu nie są wielkimi intelektualistami czy naukowcami, ale w żaden sposób nie można ich nazwać postaciami bezbarwnymi ani tuzinkowymi.
Lady Mary Wortley Montagu (1689-1762), którą niegdyś tak podziwiał Pope (choć potem zmienił zdanie) plotkuje w swych listach o sobie, swoich podróżach na Wschód, o swym późniejszym życiu we Włoszech. Autorka jest bystrą obserwatorką, czasem cyniczną. Była jedną z pierwszych feministek, właściwie snobką - z przekąsem powiedziała o Pameli Richardsona, że książka ta ucieszy wszystkie pokojówki świata.
Lord Chesterfield pisał listy do swego naturalnego syna (wydano je w roku 1774). Radzi w nich młodemu człowiekowi, jak żyć i jak obracać się w eleganckim towarzystwie. Rady te są niejednoznaczne pod względem moralnym. Lord Chesterfield nie chce zmieniać świata, uczy swego syna jak żyć dobrze, akceptując egoizm, który jest naturalną cechą rodzaju ludzkiego. Pisał eleganckim, błyskotliwym, elokwentnym stylem.
Zaczęliśmy ten przegląd od Davida Hume’a, filozofa, historyka i racjonalisty. Zamkniemy listę przedstawiając myśliciela zupełnie odmiennego, a równie ważnego dla zrozumienia ducha epoki.
Chodzi o Johna Westleya, który chciał przybliżyć chrześcijaństwo ludziom prostym, robotnikom i młodzieży. Opuścił Kościół anglikański i założył sektę metodystów. Westley wprowadził do doktryny religijnej entuzjazm i duchowość, której bardzo brakowało racjonalnej wierze anglikańskiej. Westley był mistykiem, podkreślającym ważność czystej wiary. Jego najważniejszym dziełem jest Journal (Dziennik, 1739), zbiór psalmów i hymnów, które są częściowo dziełem utalentowanego brata Johna, Charlesa, i które czyta się jak subtelną poezję religijną.