Wczesną fazę renesansu angielskiego przygotowały czasy panowania Henryka VII (1485-1509), zapewniające pewną stabilizację, umożliwiającą m.in. humanistyczną reformę uniwersytetów. Angielski przełom renesansowy dokonał się przede wszystkim w dziedzinie filologii, co przygotowało grunt pod rozwój kultury w duchu odrodzenia.
Humanizm brytyjski rozwijał się w atmosferze myśli Erazma z Rotterdamu i nierzadko pod bezpośrednim wpływem jego samego, dominowała w nim myśl dydaktyczna i religijna. Jako swoisty rezultat działalności kręgu filologów wyłania się szeroko znane dziś w świecie dzieło Utopia sir Thomasa More’a, zwanego „wesołym świętym” (poniósł śmierć męczeńską – wierność rzymskiemu Kościołowi zaprowadziła go z wyroku Henryka VIII na szafot). Kanonizowany w 1935 r. Thomas More (1478-1535), z łacińska zwący się „Morusem”, przyjaciel Erazma, człowiek wszechstronnie wykształcony, prawnik i wybitny grecysta, dał w swojej książeczce przykład „mądrego błazeństwa”. Krytykując mianowicie stosunki społeczne współczesnej sobie Anglii, przedstawił swą wizję społeczeństwa idealnego, którego próżno szukać gdziekolwiek (tytułowa wyspa Utopia wywodzi swą nazwę z greckiego utopos – miejsce, którego nie ma).
More zatytułował swe łacińskie dzieło: Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii (1516). Aby ukryć nieco radykalizm swych idei, autor przedstawił rzecz w sposób wielostopniowy: sam wystąpił jako komentator rzekomej relacji z podróży niejakiego Rafaela Hytlodeusza (co z greckiego oznacza „rozdawcę nonsensu”). Do rewelacji domniemanego podróżnika autor odnosi się z pozorowaną niechęcią, czy to z ostrożności, czy z niepowstrzymanej potrzeby żartu (w efekcie ponoć jeden z duchownych zadeklarował zupełnie poważnie chęć udania się do Utopii na misje!).
Utopia została przedstawiona jako społeczeństwo bezklasowe, tolerancyjne religijnie, szczęśliwe, choć nie dające obywatelom pełni swobody dysponowania sobą. Równocześnie miało to być państwo niewolnicze (niewolnictwo to rodzaj kary) i kolonialne. Utopia, pośrednia między traktatem politycznym a fikcją literacką, wyrastająca z idei Platona i św. Augustyna, stała się inspiracją dla późniejszych marzycieli-utopistów renesansu i epok późniejszych; dała podstawy pod rozwój powieści utopijnej i doktryny socjalizmu utopijnego.
Inną formą znamienną dla wczesnego renesansu w Anglii były interludia, które z pierwotnych rozrywkowych wstawek wstawianych pomiędzy misteriami ewoluowały w samodzielne świeckie utwory dramatyczne, choć oparte raczej na dialogu niż akcji. Znanym autorem interludiów był John Heywood.
Ważnym zjawiskiem wczesnorenesansowej poezji angielskiej było powstanie sonetu, uprawianego najpierw przez imitatora Petrarki, sir Thomasa Wyatta (1503-42), autora głównie wierszy miłosnych, a potem nabierającego cech specyficznie angielskich pod piórem Henry’ego Howarda hrabiego Surrey (1517-47). Ten ostatni ponadto jako tłumacz fragmentu Eneidy stworzył wiersz biały, typowy potem dla dramatu angielskiego.
Skromny stosunkowo dorobek wczesnego renesansu angielskiego jest być może skutkiem pewnego zahamowania przemian humanistycznych pod panowaniem Henryka VIII, który silnie przyczynił się do upadku szkolnictwa, a Morusa czy Surreya wysłał na tamten świat.
Nowy etap odrodzenia wyznacza tzw. literatura elżbietańska, liczona od 1579 r., a promieniująca jeszcze na czasy króla Jakuba (ścisły bowiem „okres elżbietański”, ograniczony do czasów panowania Elżbiety I, zamyka się w latach 1558-1603). Królowa nie sprawowała typowego mecenatu, ale ochraniała i osłaniała twórców kultury. Przełom w rozwoju literatury wyznaczają nazwiska Edmunda Spensera (ok. 1552-99) i Filipa Sidneya. Kamieniem milowym wyznaczającym właściwy początek literatury elżbietańskiej, a zarazem granicę między „srebrnym” a „złotym” wiekiem poezji angielskiej, jest druk Kalendarza pasterza Spensera (1579). W dziele tym, inicjującym silne wpływy literatury sielankowo-pasterskiej na poezję angielską, zawarł poeta12 wzorowanych na Wergiliuszu eklog przeznaczonych na kolejne miesiące roku.
Najwybitniejszym utworem Spensera, który pisał ponadto sonety, hymny czy utwory okolicznościowe, jest nawiązujący do legend średniowiecznych i mitu greckiego poemat epicki Królowa wieszczek (Faerie Queene, 1590-96). To arcydzieło renesansowej poezji uczyniło Spensera „poetą poetów”. Było też apoteozą Elżbiety, która właśnie miała być tytułową „królową”. Pomyślane było jako moralizująca alegoria, mająca na celu wykształcenie gentlemana lub szlachetnej osoby w cnotliwej i łagodnej dyscyplinie (np. księga 2 O sir Guyonie, czyli Umiarkowaniu; księga 6 O sir Callidorze, czyli Dworności), lecz olśniewało przede wszystkim swym kształtem artystycznym, feerią barw i obrazów, nieuchwytną atmosferą marzenia sennego.
Spenser wprowadził do poezji angielskiej jedną z najważniejszych w niej strof, inspirującą potem Byrona i Shelleya, a u nas Słowackiego i Kasprowicza – tzw. strofę spenserowską, jambiczną, składającą się z ośmiu dziesięciozgłoskowych wersów i jednego dwunastozgłoskowego, z kunsztownym układem rymów ababbcbcc.
Filip Sidney (1554-86), jeden z pierwszych teoretyków poezji angielskiej, nie tylko w dużym stopniu przyczynił się do rozwoju poezji angielskiej, lecz dzięki swemu romansowi Arkadia ożywił także prozę. W sonetach opiewał dworną miłość i rozterki uczuciowe.
W okresie elżbietańskim dokonał się znaczący przełom w dziedzinie dramatu i teatru. Obok dotychczasowych „improwizowanych” scen (na podwórzach zajazdów, w pałacach, aulach szkolnych) stanęły regularne teatry (pierwszy, o prostej nazwie The Theatre, zbudowano w 1576), ale nie przyniosło to znaczących zmian w konstrukcji sceny i dekoracjach, bardzo umownych i alegorycznych. Największe przemiany dokonały się w dziedzinie samego dramatu. Komedię odnowił John Lyly (1554-1606), przygotowując podstawy tzw. komizmu szekspirowskiego i wprowadzając większość elementów (konstrukcyjnych i stylistycznych) charakterystycznych dla komedii elżbietańskiej. Przełom w tragedii dokonał się dzięki Christoferowi Marlowe’owi (1564-93) i Thomasowi Kydowi.
Christopher Marlowe nasycił tragedię elżbietańską głębią myśli i wprowadził do niej bohatera o silnej indywidualności oraz wielkich, „renesansowych” dążeniach i aspiracjach. Tamerlan Wielki (1590) wyraża dążenie do władzy, Żyd maltański (1589) żądzę bogactwa, a Tragiczne dzieje doktora Fausta (ok. 1588) – pragnienie wiedzy i pełni życia. Nie wiadomo, co zrodziłby jeszcze talent Marlowe’a, wybitny również w dziedzinie poezji niedramatycznej, gdyby jego 29-letnie życie nie zostało nagle przecięte sztyletem w tawernie. Thomas Kyd (1558-94), najprawdopodobniej autor Tragedii hiszpańskiej, doprowadził do wzorowej postaci angielską „tragedię zemsty”, a jego zaginiona dziś sztuka o królewiczu duńskim posłużyła Szekspirowi jako wzór Hamleta.
William Shakespeare (1564-1616), uznawany powszechnie za największego dramaturga wszech czasów, stanowi osobny rozdział w historii literatury i teatru. Pod jego piórem, dzięki umiejętności dotykania zagadnień obiektywnych i uniwersalnych, dramaturgia stała się wielką opowieścią o człowieku na scenie „teatru świata”. Jak sam zauważył (w Jak wam się podoba?): Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają. Stosunkowo niewiele wiemy o jego życiu: był synem rękawicznika ze Stratfordu, zdobył wykształcenie w Grammar School, nie podjął studiów uniwersyteckich.Wiadomo dalej, że ożenił się z Anną Hathaway, miał troje dzieci (spośród których jedyny syn, Hamnet, zmarł jeszcze w 1596 r.); starszą od siebie żonę praktycznie porzucił. Dość wcześnie związał się z teatrem, dokonując przeróbek cudzych sztuk i występując jako aktor, bez specjalnego zresztą powodzenia. Był współwłaścicielem słynnego teatru „The Globe” (Pod Kulą Ziemską). Jego sztuki, pośród których wyróżnia się komedie, tragedie i tzw. kroniki historyczne wcześnie osiągnęły powodzenie.
Twórczość dramatyczną Szekspira dzieli się na ogół chronologicznie na okresy. Pierwszy etap to okres „przygotowawczy” w konstytuowaniu się form, zarówno „kronik” (Henryk VI, Ryszard III), jak i komedii farsowej (Komedia omyłek, Poskromienie złośnicy) czy lirycznej (Stracone zachody miłości). Okres drugi (1594-1600) rodzi świetne komedie (Sen nocy letniej, Wieczór Trzech Króli), kroniki Henryk V, Ryszard II oraz tragedię Romeo i Julia. Trzeci okres, na przełomie wieków, przynosi najważniejsze tragedie (Hamlet, Makbet, Król Lear, Otello), kilka tzw. tragedii rzymskich (Juliusz Cezar, Antoniusz i Kleopatra) oraz niespokojne, „czarne” albo „gorzkie” komedie (Miarka za miarkę, Wszystko dobre, co się dobrze kończy). Ostatni etap to czas pogodnej zadumy i skrywanej melancholii, tajemniczego uśmiechu Prospera opromieniającego Burzę, „symfonię pożegnalną” dla własnej twórczości przed ostatecznym zamilknięciem.
Wielkość Szekspira polega na znakomitej znajomości ludzkiej natury, na umiejętności korzystania z popularnych utworów oswajających tradycje mityczne i legendy średniowieczne, wreszcie na genialnym nasyceniu dialogów formułami znanymi z teorii i praktyki retorycznej. Między innymi dlatego słuchając Szekspirowskich bohaterów czujemy się wręcz oszołomieni grą słów i błyskotliwością ciętej riposty. W dramaturgii Szekspira daje się zauważyć zarówno renesansową pochwałę życia i miłości (jaką zawiera w gruncie rzeczy historia Romea i Julii – tragicznych kochanków z Werony, ofiar konfliktu zwaśnionych rodzin), jak i mroki barokowego niepokoju. Widać to również w refleksji nad wspomnianą już topiką świata jako teatru, która w Makbecie, gorzkiej tragedii o ukrytych namiętnościach, zbrodniach i strachu, przeradza się w cyniczny grymas. Podświadome pragnienia ucieleśnione we wróżbie czarownic są bodźcem wpychającym bohatera na drogę mordu, lecz i własnej klęski, w obliczu której potrafi powiedzieć jedynie:
Przejmująca jest galeria tragicznych postaci Szekspira. Hamlet, jeden z najbardziej znanych bohaterów tragicznych, dowiedziawszy się o zbrodni stryja uzurpatora korony, udaje obłęd, aby nie uczestniczyć w kłamstwie świata i móc drwić z jego absurdu (Świat wyszedł z orbit – i mnież to los srogi każe prostować jego błędne drogi?). Nie potrafi w sposób zdecydowany pomścić ojca, zależy mu, jak się wydaje, raczej na ujawnieniu prawdy. Cierpi na „ból świata”, który znajduje wyraz w słynnych monologach, m.in. w tzw. wielkim, podejmującym pytanie Być albo nie być?
Poczucie samotnego wyobcowania wpędza go w sieć paradoksalnych pułapek, prowadzącą do samozniszczenia. Otello, wenecki Maur, złapany przez demonicznego Jagona w potrzask zazdrości, zostaje doprowadzony do zamordowania uko-chanej żony, Desdemony. Król Lear, bohater najdojrzalszej tragedii, dotykającej problemu bariery komunikacyjnej między człowiekiem a człowiekiem, odrzuciwszy miłość córki Kordelii, doświadcza bolesnego cierpienia z powodu niewdzięczności dwóch pozostałych córek. Zdobywa bolesną wiedzę o życiu i ponosi zupełną klęskę jako bezsilny starzec.
Ważne problemy poruszają też tragedie rzymskie – np. Juliusz Cezar, w którym ścierają się dwie koncepcje porządku państwa oraz Antoniusz i Kleopatra, rzecz pokazująca wybór miłości nad tzw. racją stanu (Niech Rzym utonie w Tybrze!). W sztukach Szekspira występują obok siebie pierwiastki komiczne i tragiczne; komizm wdziera się do tragedii, nuta tragiczna nie omija komedii. Są też wśród jego dzieł komedie „romantyczno-humorystyczne”, pełne baśniowego uroku, oparte na folklorze brytyjskim albo na tradycji sielankowej. Wśród nich do dziś bawi i olśniewa Sen nocy letniej, komedia kontrastów, omyłek i paradoksów, refleksja nad magiczną potęgą miłości. Mit miesza tu się z baśnią, uczoność z rubasznością.
Bohaterowie Szekspira znaleźli trwałe miejsce w kulturze późniejszych epok i są stale obecni w naszej świadomości, tak że niekiedy być może, jak twierdzi Umberto Eco, uważamy Hamleta za kogoś bardziej rzeczywistego niż nasz własny dozorca. Warto dodać, że kunszt poetycki Szekspira pokazał się również w jego Sonetach, niezwykle rytmicznych, pełnych wyrazu i wnikliwej analizy stanów duszy, rysujących wymownie głębię miłosnego cierpienia. Stosunkowo słabe były wpływy renesansu w Szkocji, a uwidoczniły się przede wszystkim w twórczości Jerzego Buchanana (1506-82), „księcia poetów”, prozaika i dramaturga łacińskiego, autora tragedii biblijnej Jephtes i znakomitej poetyckiej parafrazy Księgi Psalmów, która zachwyciła i zainspirowała Jana Kochanowskiego. Buchanan zresztą, propagator protestantyzmu, spędził wiele lat poza ojczyzną, zwłaszcza we Francji.
OKRES I1590-1595
Henryk VI, Komedia omyłek, Dwaj panowie z Werony, Ryszard III, Tytus Andronikus, Poskromienie złośnicy, Stracone zachody miłosne
OKRES II1595-1599
Romeo i Julia, Ryszard II, Sen nocy letniej, Król Jan, Kupiec wenecki, Henryk IV, Wiele hałasu o nic, Jak wam się podoba, Henryk V
OKRES III1599-1608
Juliusz Cezar, Wesołe kumoszki z Windsoru, Wieczór trzech króli, Hamlet, Troilus i Kresyda, Wszystko dobre, co się dobrze kończy, Miarka za miarkę, Otello, Król Lear, Makbet, Tymon Ateńczyk, Antoniusz i Kleopatra, Koriolan
OKRES IV1608-1613
Perykles, Cymbelin, Burza, Henryk VIII
W kronice Saksona Gramatyka zapisano legendę o księciu jutlandzkim z V w., imieniem Amleth, który udawał szaleństwo, aby ułatwić sobie dokonanie zemsty na stryju, mordercy swego ojca. Historia ta stała się też tematem XVI-wiecznego dramatu angielskiego. Szekspir czerpał z obu tych źródeł, tworząc swą tragedię o królewiczu duńskim, Hamlecie. Na zamku królewskim w Elsynor (Helsingör) panuje Klaudiusz, który po śmierci swego brata pojął za żonę wdowę, Gertrudę, i przejął królestwo. Wróciwszy ze studiów młody królewicz Hamlet nie może się pogodzić z zaistniałą sytuacją.
Rozterka jego staje się tym większa, że duch starego króla powiadomił go o zbrodni – stary król został zamordowany przez Klaudiusza. Hamlet ma być mścicielem, ale potrzebuje dowodu winy króla. Żeby zorientować się w sytuacji, udaje obłęd. Ujawnia się tu jeszcze bardziej przepaść, jaka dzieli go od współczesnego mu świata i nieprzystosowanie do życia w społeczeństwie pełnym pozorów i kłamstw. Rozterki Hamleta prowadzą do tragicznych paradoksów, w wyniku czego np. zamiast domniemanego Klaudiusza zabija ukrytego za kotarą, podsłuchującego jego rozmowę z matką, Poloniusza, królewskiego doradcę, ojca Ofelii, z którą łączyło Hamleta uczucie. Ofelia wpadnie niebawem w obłęd i utopi się, brat jej, Laertes, przyrzeknie pomstę.
Na razie Klaudiusz lęka się Hamleta, ponieważ zdemaskował się już podczas dodanej przez królewicza do przedstawienia dworskiego pantomimy, naśladującej domniemane morderstwo. Hamlet wysłany zostaje na śmierć do Anglii, ale ucieka i trafia ponownie do Danii. W Elsynorze Klaudiusz podejmuje ostatni plan zgładzenia Hamleta, w wyniku jednak rozmaitych zbiegów okoliczności w czasie pojedynku Hamleta z Laertesem ginie nie tylko królewicz, ale także Gertruda, sam Laertes i Klaudiusz. Na tron wstąpić ma władca Norwegii, Fortynbras. Jako jedyny świadek tragedii pozostaje przyjaciel Hamleta, Horacy, który ma opowiadać potomnym, co zdarzyło się w Elsynorze. Reszta jest milczeniem…
Zawarta w kronice Holinsheda opowieść o Makbecie, rycerzu szkockim, przedstawia dokonany w 1039 r. akt mordu na królu Duncanie jako realizację słusznych praw do tronu, bardziej należącego się Makbetowi. Makbet był dobrym władcą, lecz zabili go stronnicy pokonanego Duncana. W tragedii Szekspira jest inaczej: trzy czarownice, rozbudzając w Makbecie ambicję sprawdzającymi się przepowiedniami kolejnych awansów, podsycają w nim zarazem żądzę władzy prowadzącą aż do mordu na legalnym władcy, królu Duncanie. Złym duchem Makbeta okazuje się też jego żona.
Makbet zabija nie tylko króla, lecz także swego przyjaciela Banka, którego potomkowie mają zostać królami. Z czasem się pogłębia mroczna atmosfera dramatu, Makbeta paraliżuje wszechogarniający strach: podczas uczty widzi ducha Banka, choć inni niczego nie dostrzegają. A przecież Makbet powinien być pewny swego bezpieczeństwa: zgodnie z przepowiednią wiedźm, ma obawiać się tylko takiej chwili, gdy Las Birnamski przyjdzie na pole bitwy. Niemożliwe staje się faktem, kiedy wrodzy mu rycerze wykorzystują drzewa z tego lasu do maskowania. Makbet ginie zabity przez Macduffa, Lady Makbet popełnia samobójstwo w stanie zbliżonym do obłędu, wywołanego obsesją krwi na rękach.
Otello to ciemnoskóry Maur wenecki o prawym i prostolinijnym charakterze, dowódca armii. Jego żoną jest niewinna i dobra Desdemona. Chorąży Otella, Jago, czuje się rozgoryczony, ponieważ stanowisko namiestnika, na które liczył, uzyskał niejaki Kasjo. Jago, uciekając się do intryg i podstępów, umiejętnie roznieca w Otellu podejrzenia co do wierności żony i zazdrość o Kasja. Otello pod presją chorobliwej już zazdrości dusi Desdemonę, a kiedy prawda na jaw wychodzi, zadaje sobie śmierć.
Opowieść o królu Learze, legendarnym władcy Brytów, ma u Szekspira następującą treść: stary król ma trzy córki: Gonerylę, Reganę i Kordelię. Jeszcze za życia postanawia rozporządzić swym władztwem. Czyni to jednak nierozsądnie, gdyż jest bardzo próżny i egoistyczny. Zwraca uwagę nie na fakty, lecz na pozory. W wyniku tego bierze za dobrą monetę deklaracje miłości starszych córek, przewrotnych i fałszywych, a odtrąca powściągliwą i uczciwą deklarację najmłodszej, Kordelii. Zostaje ona skazana na wygnanie, a jej posag ma być rozdany siostrom. Lear zamierzał spędzać swą „emeryturę” kolejno na dworach córek, ale Goneryla, która jest żoną księcia Albany, nie może się pogodzić z panoszeniem się ojca i jego świty na jej dworze, a Regana w ogóle nie chce go przyjąć do domu.
Na wpół oszalały starzec staje się stopniowo „błaznem losu” i popada w coraz większy obłęd. Na pomoc śpieszy Kordelia z wojskiem. Pragnie ona przywrócić ojcu tron i utraconą godność. Siostry zamykają ją w więzieniu. Same rywalizują o miłość Edmunda, syna hrabiego Gloucester z nieprawego łoża; w wyniku czego zazdrosna Goneryla truje Reganę, a potem sama śmierć sobie zadaje. Edmund jednak wydał już rozkaz nakazujący powiesić Kordelię, tak jakby popełniła samobójstwo w więzieniu. Lear umiera nad zwłokami córki. Władzę ma przejąć przywrócony do łask, wygnany w pierwszym akcie, wierny sługa króla, Kent oraz prawowity syn hrabiego Gloucester, Edgar.