W literaturach słowiańskich tendencje barokowe najwcześniej pojawiły się niewątpliwie w piśmiennictwie polskim, czeskim (jeszcze w stuleciu XVI) oraz, nieco później, serbsko-chorwackim. Natomiast na ziemiach ukraińskich i rosyjskich estetyka barokowa uchwytna jest dopiero od 2. połowy wieku XVII. O ile faza początkowa różnicuje poszczególne państwa, o tyle schyłek baroku słowiańskiego – datuje się zgodnie na wiek XVIII, a pewne zjawiska kultury barokowej trwają aż po koniec tego stulecia.
Za „inicjatorów” polskiego baroku uznaje się grupę poetów metafizycznych: Mikołaja Sępa Szarzyńskiego (ok. 1550-81), Sebastiana Grabowieckiego (ok. 1543-1607), Stanisława Grochowskiego (ok. 1542-ok. 1612) i Kaspra Twardowskiego (ok. 1592-ok. 1641). Autorzy ci, na różny sposób, podejmują problematykę wanitatywną oraz eschatologiczną. U manierystycznego Szarzyńskiego, wyraźnie czerpiącego z myśli Ignacego Loyoli i Ludwika z Granady, dominuje motyw walki „rozdwojonego w sobie” podmiotu z ułudą świata, szatanem oraz cielesnością swej natury.
Dynamiczne sonety, wartkie pieśni i parafrazy psalmów z tomiku Rytmy abo wiersze polskie (1601) zadziwiają kunsztownym szykiem, metaforyką lunarną oraz głębią refleksji nad życiem, pojmowanym jako bojowy szlak wiodący do nieba. Obsesja śmierci uchwytna jest zwłaszcza we wprowadzającym do tomu wierszu Napis na statuę abo na obraz śmierci, gdzie główna „aktorka” urasta do rangi wszechogarniającej siły, działającej podstępnie i bezlitośnie.
Do tradycji mistyków hiszpańskich nawiązuje z kolei Grabowiecki w Setniku rymów duchownych (1590), upatrując w biernej kontemplacji jedyną drogę ku Bogu. W przeciwieństwie do Sępa, widzącego w aktywnej postawie „rycerza Chrystusowego” ideał chrześcijańskiej wiary, Grabowiecki przekonany jest o nieskuteczności ludzkiego działania, z góry skazanego na przegraną z siłami szatana (wyraźne reminiscencje tradycji św. Teresy z Avila). Temat vanitas oraz widzenie świata jako locus horridus (miejsce straszne) uobecnia się również w niektórych utworach Twardowskiego i Grochowskiego.
Kierunkowi filozoficzno-religijnemu towarzyszy we wczesnym baroku nurt apoteozy świeckiego życia (tzw. poeci światowych rozkoszy), widoczny np. w twórczości Hieronima Morsztyna (ok. 1580 – ok. 1645) i Szymona Zimorowica (1608/1609-29) jako autora Roksolanek (wyd. 1654). Równolegle na przełomie XVI i XVII w. rozwija się zwłaszcza w Małopolsce nurt literatury plebejsko-sowizdrzalskiej, programowo skierowanej przeciw „wysokim” konwencjom oraz podejmującej tematykę społeczno-obyczajową. Ten typ piśmiennictwa, do niedawna bagatelizowany przez badaczy, trafiał do szerokich kręgów mieszczańsko-plebejskich i zawierał krytykę niesprawiedliwości systemu feudalnego oraz drwił z wszelkich konwenansów. Parodia klasycznych gatunków literackich, wprowadzenie języka potocznego z elementami wulgaryzmów oraz traktowanie rzeczywistości w poetyce „świata na opak” stanowiły wyraz buntu, jak również zawierały w podtekście idee demokratyczne. Z tego też powodu zdecydowana większość tytułów dzieł spisanych przez anonimowych twórców znalazła się na indeksie.
Dojrzały barok przynosi w Polsce rozwój literatury we wszystkich rodzajach i gatunkach literackich. W liryce nurt marinistyczny uprawia przede wszystkim dworski poeta Jan Andrzej Morsztyn (1621-93), autor zbiorów wierszy: Kanikuła albo Psia Gwiazda (1647), Lutnia (1661) oraz kilku przekładów z języka francuskiego i włoskiego. Znaczący wkład do poezji lirycznej wnieśli również: arianin Zbigniew Morsztyn (1628-89) i Wespazjan Kochowski (1633-1700). Dla Z. Morsztyna charakterystyczna jest postawa pacyfisty, ukazana w zbiorze różnorodnych tematycznie utworów Muza domowa, oraz głęboka religijność tchnąca z Emblematów. Z kolei Kochowski, twórca arcydzieła liryki barokowej, mianowicie Psalmodii polskiej (1695), opiewa zwycięstwa polskiego oręża w walce z Turcją. Dzieło zawiera ponadto mesjanistyczną ideę Polaków jako „narodu wybranego” predestynowanego do złamania pogańskiej siły. Herosem chrześcijańskim wybranym przez Boga dla swych planów okazuje się Jan III Sobieski, pogromca Turków pod Wiedniem (1683). Idea mesjanistyczna jest rysem charakterystycznym, choć nie wyłącznym, polskiego baroku literackiego.
Istotny wątek baroku w Polsce stanowi tzw. sarmatyzm. Był to rodzaj ideologii szlacheckiej wywodzącej naród polski (tj. szlachtę) od protoplastów antycznych i biblijnych. Mit przodków-Sarmatów służył propagowaniu kultu rycerza, obrońcy chrześcijańskich wartości oraz wskazywał na elitarność szlachty jako społeczności cieszącej się licznymi przywilejami (np. liberum veto). Sarmatyzm objawiał się nie tylko poprzez kult przodków, apologię katolicyzmu, przywiązanie do idei demokracji szlacheckiej, lecz również przez styl życia (lubowanie się w wystawności, ceremonialności, ozdobności), dekorację wnętrz (zwłaszcza świątyń i dworków szlacheckich) oraz piśmiennictwo. Ideologia sarmacka kultywowała, równolegle do modelu szlachcica-rycerza, typ szlachcica-ziemianina, gospodarzącego na własnej ziemi, wolnego od pańskiej woli i poprzestającego na pożytkach „wiejskiej arkadii”. Nurt piśmiennictwa sarmackiego był niezwykle szeroki. W poezji poza Kochowskim i Z. Morsztynem, trzeba wymienić Daniela Naborowskiego (1573-1640), Andrzeja Zbylitowskiego (ok. 1565 – ok. 1608) i Wacława Potockiego (ok. 1621-96). Ostatni z nich, twórca największej liczby dzieł w polskim baroku, zawarł idee sarmackie przede wszystkim w monumentalnym eposie Transakcja wojny chocimskiej, poświęconym apologii zwycięstwa Polaków nad Turkami w roku 1621.
Stulecie XVII zwykło się zwać w Polsce „wiekiem pamiętników” z uwagi na setki utworów o charakterze diariuszowo-pamiętnikarskim. Na ogół ówczesna moda na prowadzenie różnego rodzaju raptularzy, ksiąg domowych itp. służyła tworzeniu piśmiennictwa użytkowego o niewielkich walorach literackich, choć znaczących dla wiedzy o dawnej kulturze i obyczajowości. Najpiękniejsze z barokowych pamiętników wydano dopiero w stuleciu XIX i XX. Dominująca w XVII-wiecznej Polsce „kultura rękopisów” (związana z regresem drukarni w związku z licznymi wojnami) sprzyjała tworzeniu literatury, która docierała do czytelników dzięki licznym odpisom. I dziś jeszcze znajdujemy w archiwach po kilka kopii jakiegoś poematu czy zbioru poezji. Szczęśliwym trafem wśród zachowanych kopii dotarło do naszych czasów dzieło pamiętnikarskie Jana Chryzostoma Paska (1636-1701), opisującego wydarzenia z lat 1656-88.
Zwykło się dzielić biografię mazowieckiego szlachcica na dwie części: wojenną (1656-62) i „ziemiańską” (1663-88). Narrację najdoskonalszego staropolskiego pamiętnika organizuje biografia autora. Pasek czyni z siebie głównego bohatera „historii”, kreuje się na wzór szlachcica-sarmaty, któremu nie obce są zarówno skłonności do „wojaczki”, jak i umiłowanie wiejskiego zacisza. Swe rycerskie przygody autor rekonstruuje ze znacznej perspektywy czasu. Badacze zwykli traktować przekaz Paska jako romans czy też staropolską gawędę, gdyż walory pamiętnika nie leżą w warstwie faktograficznej, ale właśnie językowej. Nim Pasek spisał swój pamiętnik, opowiadał wielokroć swe przygody. Oralność relacji uchwytna jest na każdym kroku.
Pamiętnikarz ubarwia tekst przysłowiami, żywiołem facecyjno-anegdotycznym, wprowadzaniem sytuacji humorystycznych obok tragicznych. Konwencja czarnego humoru miesza się w przekazie z żartobliwością i trywialnym komizmem. Pasek nie cofa się przed użyciem prozaizmów, a nawet wulgaryzmów, jeśli zabieg ten służy zbudowaniu odpowiedniego nastroju czy kontekstu dla konkretnej sytuacji. Relacja jest wzbogacana wstawkami wierszowanymi (np. waleta do ukochanego deresza, przyśpiewki mazowieckie, wiersz religijny) oraz retorycznymi mowami, które Pasek miał jakoby wygłaszać do senatorów i króla.
Nie sposób wymienić wszystkich zalet staropolskiego poprzednika H. Sienkiewicza. Rubaszność, wirtuozeria stylistyczna, zdolności oratorskie, sterowanie emocjami odbiorcy (użycie pytań retorycznych, wykrzyknień itp.), wreszcie bogactwo języka (zwłaszcza słownictwa potocznego) decydują o niepowtarzalności dzieła szlachcica z Mazowsza. Wiele mówiono o wstecznej ideologii szlacheckiej, jakiej wyrazicielem miał być Pasek. Zapominano jednak przy tym o jego głębokim, choć pojmowanym na swój sposób, patriotyzmie. Imć pan Chryzostom kierował swe dzieło do następnego pokolenia, czemu dał wyraz zarówno pod rokiem 1660, jak i 1666: Kładę tedy na tym miejscu młodym ludziom, którzy to po mnie czytać będą, taką admonicyją.
Niewątpliwie najbardziej atrakcyjnymi lekturowo okazują się sceny militarnych konfrontacji, kiedy to Pasek ukazuje zarówno działanie polskiego wojska, jak i zwłaszcza swe indywidualne dokonania. Warto też dodać, iż pamiętnikarz wielokrotnie „modyfikował” fakty, czasem „dopasowywał” do swej biografii. Oczywiście, nie można mieć do niego pretensji, gdyż wprowadzana do przekazu fikcja służyła barwności i atrakcyjności gawędowej narracji. Poświęcenie większej uwagi Paskowi wynika z roli, jaką miał odegrać w tradycji literackiej wieków późniejszych, zwłaszcza zaś powieściach historycznych Sienkiewicza.
Trzeba też wspomnieć, iż jego dzieło tłumaczono m.in. na język francuski. Do pamiętnikarstwa zbliża się pod względem funkcjonalności ówczesna epistolografia. Barokowa kultura rękopisu ujawnia się bowiem również poprzez licznie zachowane zbiory prywatnej i państwowej korespondencji. Warto pamiętać, iż list był podstawowym nośnikiem informacji, niekiedy powstawały tzw. listy-nowiny, w których rezydenci (będący na czyichś usługach) dokładnie relacjonowali swym chlebodawcom (najczęściej magnatom) poczynania dworów królewskich czy książęcych. Tego rodzaju korespondencja pozwalała na zorientowanie się magnata w sprawach zarówno politycznych dworu, jak i nowinkach prywatnych.
List barokowy znacznie odbiega w swej konstrukcji od współczesnych nam epistoł. Chodzi przede wszystkim o rozbudowaną tytulaturę (króla zawsze mianowano „Najjaśniejszym”, księcia „Jaśnie Oświeconym”, magnata „Jaśnie Wielmożnym” itd.) oraz szereg sygnałów słownych (formuł grzecznościowych) wskazujących na relacje pomiędzy nadawcą a odbiorcą. W finalnej partii epistoły pojawiała się zwykle formuła zapewniająca o przyjaźni, chęci służenia itp.
Arcydziełem na skalę europejską okazują się XVII-wieczne listy małżeństwa Sobieskich (Marysieńki i króla Jana III). Korespondencja ta obfituje z jednej strony w zwroty miłosne, wyzyskujące tradycje zachodnioeuropejskiego romansu pasterskiego, z drugiej natomiast wiele w niej detali na temat egzystencji pary królewskiej. Listy Jana III ukazują płomienną miłość do Marysieńki, która również odwzajemnia „mężowskie afekta”.
Europejską sławę zyskało jeszcze kilku barokowych pisarzy. Przede wszystkim jezuita Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640), zwany „chrześcijańskim Horacym” oraz Stanisław Herakliusz Lubomirski (1641-1702), magnat pełniący m.in. funkcję marszałka wielkiego koronnego. Sarbiewskiego, który pisał wyłącznie po łacinie, ceniono za wielokroć wznawiany zbiór liryków Lyricorum libri IV (Cztery księgi liryków, 1631) oraz traktaty z zakresu sztuki poetyckiej. W tych ostatnich podkreślał rolę dowcipu i pointy jako fundamentalnych środków poezji kunsztownej, mającej zadziwić czytelnika.
Natomiast Lubomirski rozgłos europejski uzyskał za sprawą wielokroć wznawianego traktatu De vanitate consiliorum (O marności rad, 1699), poświęconego sprawom rządzenia i odpowiedzialności za władzę. Dzieło, choć przepojone pesymizmem, zawiera szereg pozytywnych propozycji na temat wzmocnienia władzy ustawodawczej w Polsce oraz przekonanie o konieczności reformy ustrojowej i administracyjnej państwa.
Barok polski obfituje też w dokonania poezji epickiej. Po przekładzie Jerozolimy wyzwolonej Tassa przez Piotra Kochanowskiego (1618) powstało szereg poematów i eposów, w których kanwą akcji stały się dzieje narodowe. Na czasy baroku przypadają zatem narodziny „ojczystego heroicum”. W kręgu wybitnych epików znajdują się: Samuel Twardowski (ok. 1600-61) jako autor Władysława IV (1649) czy Wojny domowej (wyd. całości 1681), W. Potocki oraz anonimowy twórca Oblężenia Jasnej Góry (ok. 1670).
Wiek XVII w Polsce to okres wzmożonej działalności kontrreformacji i jej głównych szermierzy – jezuitów. Nie da się zliczyć kazań i mów, jakie spisano w przeciągu wieku. Setki pojedynczych „okazów” lub całe zbiory oracji weselnych, pogrzebowych itp. znajdujemy w rękopiśmiennych sylwach (księgi zawierające dokumenty o charakterze prywatnym, państwowym oraz literaturę piękną) szlacheckich. Wiele spośród z nich drukowano we wszystkich ośrodkach Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako druczki okolicznościowe. Z drugiej strony, wraz z rozwiniętym w Polsce systemem parlamentarnym, powstawało szereg mów świeckich, których główną funkcją miała być szeroko rozumiana perswazja. Mowy sejmowe, oracje okolicznościowe, pobudki wojenne to tylko część z dorobku staropolskich mówców, przywiązanych do konwencji retorycznej i oralności, jako głównego środka komunikacji.
Dla czeskiej literatury baroku przełomowy okazał się rok 1620, kiedy to pod Białą Górą stany czeskie poniosły klęskę w walce z wojskiem habsburskim. Od tej pory przedstawiciele reformacji mogli pisać jedynie za granicami kraju, w którym piśmiennictwo podporządkowano duchowi kontrreformacji.
Najwybitniejszą postacią w literaturze czeskiej jest bez wątpienia Jan Ámos Komenský (1592-1670). Po białogórskiej klęsce, już jako uchodźca, napisał zbeletryzowany traktat Labirynt świata i Raj serca (1623), w którym pocieszał współrodaków. Będąc członkiem braci czeskich (odłam arianizmu), przez pewien czas przebywał w Polsce, przyczyniając się do kulturalnego rozwoju Leszna. Ostateczna klęska Czech przypieczętowana została w roku 1648 (pokój westfalski), kiedy to zabroniono innowiercom powrotu do ojczyzny. W tej atmosferze powstaje utrzymany w biblijnej tonacji Testament umierającej matki jednoty brackiej (1650).
Jednak światowy rozgłos przyniosły Komenský’emu łacińskie dzieła pedagogiczne: Didactica magna (Wielka dydaktyka, 1657) oraz zbiorowa edycja Opera didactica omnia (Dzieła dydaktyczne wszystkie, 1657). Autor jawi się w nich jako twórca nowoczesnej dydaktyki, proponując ideę powszechnego wychowania i nauki (niezależnie od stanu i płci) oraz pielęgnowania wrodzonych umiejętności. Dorobek Komenský’ego jest szczytowym i jednocześnie ostatnim ważnym dokonaniem czeskiej literatury emigracyjnej.
Tymczasem w kraju, podporządkowanym absolutystycznym rządom Habsburgów, rozwija się głównie piśmiennictwo religijne. Wyróżniającymi się twórcami z tego kręgu są: jezuita Bedrˇich Bridel (1619-80) i Adam Michna (ok. 1600-76). Obaj stworzyli interesujące liryki i pieśni religijne, wykorzystując modną w baroku tematykę vanitas. W pieśniach daje się odczuć wyraźnie wpływ tradycji mistyków hiszpańskich i Ćwiczeń duchowych Ignacego Loyoli. Inny jezuita, Bohuslav Balbin (1621-88), zasłynął jako autor traktatu broniącego języka czeskiego przed zalewem „niemczyzny”, jak również wielotomowego zbioru źródeł do historii Czech.
Z poetów serbsko-chorwackich na uwagę z pewnością zasługuje Peter Kanavelić (1637-1719), autor poematu Oswobodzenie Wiednia od Turków (1683) oraz eposu Święty Iwan, biskup Trogiru, i król Koloman. Pierwsze z dzieł jest istotne o tyle, że autor dokonał w nim apoteozy Jana III Sobieskiego, jako głównego pogromcy Turków. W epice najdonioślejszym osiągnięciem południowych Słowian jest bez wątpienia poemat (niestety niedokończony) Osman autorstwa Ivana Gundulicia (1589-1638). To już kolejny wybitny utwór związany z historią Polski. Tym razem jednym z głównych wątków eposu stała się zwycięska kampania pod Chocimiem (1621), gdzie Polacy powstrzymali liczniejsze wojska sułtana Osmana II. Dzieło zawiera ponadto tak modną w baroku fascynację egzotyką Wschodu, na tle której działa niefortunny (uduszony przez swych poddanych już w 1622 r.) zwierzchnik Turków.
Spośród wielu innych twórców południowosłowiańskiego baroku trzeba wymienić Jurija Križanicia (1618-83) i dramaturga Junija Palmoticia (1607- 57). Pierwszy z nich głosił ideę połączenia Słowiańszczyzny pod kierownictwem Moskwy, co mogłoby posłużyć wyparciu „niewiernych” z terenów południa Europy. W celu realizacji swych utopijnych planów wybrał się nawet do Rosji, gdzie przyszło mu spędzić kilkanaście lat w służbie carskiej.
Barok ukraiński stworzony został przez twórców mocno związanych ze światem Zachodu. Ziemie ruskie, jak wiadomo, w XVII stuleciu wchodziły w obręb Polski, co znacząco wpłynęło na kształt literackiego baroku. Nową estetykę propagowali głównie kresowi magnaci, w większości spolonizowani i wychowani w duchu katolicyzmu. Dysponując ogromnymi majątkami rozwinęli działalność mecenasowską, ściągając do swych majątków także wielu literatów. Ważniejsi pisarze zamieszkujący tereny dzisiejszej Ukrainy pisali głównie po polsku, rusku i łacinie.
Właściwie żaden z nich nie osiągnął europejskiego rozgłosu, gdyż podejmowali przede wszystkim aktualną problematykę religijną (jest to okres wprowadzania postanowień unii brzeskiej z 1596 r.) czy też społeczno-polityczną swego regionu. Ważniejsi z nich to: Melecjusz Smotrycki (ok. 1578-1633), Adam Hipacy Pociej (1541-1613), Piotr Mohyła (1596-1647), Łazarz Baranowicz (ok. 1620-93), Joannicy Galatowski (ok. 1649-88) i Daniel Bratkowski (zm. 1702). Osobliwością ruskiego piśmiennictwa tego okresu stały się tzw. latopisy (rodzaj kroniki-pamiętnika) będące namiastką historiografii, w których prezentowano m.in. konflikty polsko-kozackie.
Piśmiennictwo XVII- i XVIII-wiecznej Rosji nie może się pochwalić szczególnymi osiągnięciami. W końcu w. XVII działają tu głównie duchowni z kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Do- piero czasy Piotra I (1682-1725) przynio- sły „europeizację” Rosji, a w związku z tym i przeszczepienie nowej estetyki literackiej. Po wczesnych próbach wierszowania sylabicznego Symeona Połockiego (1629-80) przychodzi kolej na barokową kunsztowność liryków i kazań Teofana Prokopowicza (1681-1736). Reformę systemu wersyfikacyjnego rozpoczyna jednak na dobre Wasilij Triediakowski (1703-ok. 1759). Wtedy też tworzą: Antioch Kantemir (1708-44) i Michaił Łomonosow (1711-65). Ten ostatni zerwał z tradycją wiersza sylabicznego na rzecz kunsztowniejszego sylabotonizmu, tworząc szereg wzorcowych ód i panegiryków. Była to już zapowiedź rodzącego się powoli w Rosji klasycyzmu.