Nazwa cesarstwa bizantyńskiego pochodzi od dawnej greckiej kolonii megaryjskiej, którą zwano Bizantion (założona ok. 660 r. p.n.e., nazwana od imienia legendarnego żeglarza Byzasa). Bizancjum otrzymało 11 maja 330 roku oficjalną nazwę Miasta Konstantyna I (chodzi o cesarza Konstantyna Wielkiego panującego w latach 324-337), czyli Konstantynopol. Cesarz Konstantyn Wielki przeniósł do tego miasta stolicę Imperium Rzymskiego.
Miasto nazywano także Nowym Rzymem (grec. Nea Rome). W roku 381 Konstantynopol został oficjalnie obwołany stolicą wschodniego imperium. Miasto Bizancjum-Konstantynopol zmieniło jeszcze raz nazwę, gdy podbili je w 1453 roku Turcy osmańscy – odtąd zwano jest Stambułem (Istambul). Turcy uczynili Stambuł stolicą swojego imperium. Warto jeszcze przypomnieć, że od roku 395 można mówić o cesarstwie wschodniorzymskim, które dało początek cesarstwu bizantyńskiemu.
Historię cesarstwa bizantyńskiego można podzielić na trzy zasadnicze okresy:
I. okres rzymski – lata 395-641,
II. okres zhellenizowanego Bizancjum – lata 641-1204,
III. okres schyłkowy – lata 1204-1453.
Cywilizacja bizantyńska opiera się na czterech filarach:
–na hellenizmie (na nieprzerwanej w kulturze tradycji uniwersalizmu greckiego, który sięga swymi początkami czasów Aleksandra Wielkiego);
–na rzymskości, czyli na romanitas (Bizantyńczycy uważali się za Rzymian, spadkobierców potęgi rzymskiej i pax Romana, „rzymskiego pokoju”, który oznaczał rzymski dostatek, stabilizację i stały dostęp do zdobyczy cywilizacyjnych); poczucie rzymskości wzrosło w Bizancjum po wielkiej schizmie w 1054 roku, gdy Rzym z punktu widzenia chrześcijan bizantyńskich odpadł od prawdziwej wiary, a zatem Bizancjum stało się jedynym i prawdziwym cesarstwem rzymskim (to kratos ton Rhomaion);
–na chrystianizmie, czyli na christianitas (kultura bizantyńska jest z gruntu kulturą chrześcijańską, chrześcijaństwo bizantyńskie ma swój specyficzny charakter, reprezentuje oryginalną drogę do świętości poprzez przebóstwienie – dążenie do zespolenia mistycznego z Trójjedynym Bogiem);
–na słowiańskości (slawizacja Bizancjum jest faktem kulturowym, cechy greckie łączyły się ze słowiańskimi) – zresztą kultura bizantyńska miała charakter otwarty i wielonarodowy – jak np. wielonarodowe zgromadzenie mnichów na świętej Górze Athos).
Literatura bizantyńska jest częścią literatury greckiej. Literatura grecka to najstarsza literatura europejska – rozwijała się od VII wieku przed Chr., kontynuowana nieprzerwanie w okresie bizantyńskim, dotrwała do naszych czasów (we współczesnym języku nowogreckim).
Literatura bizantyńska odziedziczyła dorobek wielu wieków literatury greckiej i hellenistycznej okresu rzymskiego, kontynuowała z powodzeniem szeroko rozumianą literacką tradycję grecką. Wyrażała jednak już inne, nowe idee, kreowała nowe formy przekazu, wykształciła swoistą estetykę.