Marcus Tullius Cicero, człowiek, którego imię dało nazwę całej epoce literackiej, przyszedł na świat w 103 r. p.n.e. w Arpinum, mieście narodzin Mariusza. Uczeń wielkich prawników epoki republikańskiej, m.in. Scewoli Augura, oraz greckiego retora Molona, powoli wspinał się po szczeblach urzędniczej kariery, biorąc przy tym udział w kilku szeroko dyskutowanych sprawach sądowych (m.in. broniąc w 80 roku Sekstusa Roscjusza z Amerii – dość ryzykowny krok, który mógł oznaczać konflikt z członkami wpływowego w owych czasach stronnictwa sullańskiego).
Największą jednak sławę zyskał w r. 70 p.n.e. jako oskarżyciel w głośnym procesie, jaki byłemu prefektowi Werresowi wytoczyli o nadużycia obywatele Sycylii: kiedy ogólnie spodziewano się, że proces przeciągnie się w nieskończoność, Cyceron już w pierwszym wystąpieniu przedstawił miażdżący materiał dowodowy– przerażony takim obrotem sprawy Werres zbiegł. Ten niespodziewany sukces (przeciw Cyceronowi stawał m.in najsłynniejszy w owym czasie mówca Rzymu, Hortensjusz Hortalus) otworzył ambitnemu Arpinacie drogę do dalszej kariery zarówno sądowniczej, jak i politycznej, której ukoronowaniem był sprawowany w roku 63 konsulat (dodać trzeba, że Cyceron był pierwszym po Mariuszu homo novus, człowiekiem spoza warstwy senatorskiej, któremu przypadł ten zaszczyt), w czasie którego doszło do zagrażających ustrojowi republiki wydarzeń – pokonany kontrkandydat Cycerona, były sullański oficer i polityczny awanturnik, Lucjusz Sergiusz Katylina zawiązał nader niebezpieczny spisek, przy czym planowane rozwiązania uwzględniały m.in. zamordowanie Cycerona oraz kilku senatorów. Cztery mowy wygłoszone przez Arpinatę w tej sprawie stanowią jedno z najświetniejszych osiągnięć politycznej wymowy, a ich efektem była ucieczka samego przywódcy spisku i uwięzienie tych z jego współpracowników, którzy zdecydowali się w Rzymie pozostać. Podyktowane polityczną koniecznością stracenie tych ostatnich miało jednak wiele Cycerona kosztować: w 58 p.n.e. oskarżony o nadużycie władzy konsularnej został skazany na wygnanie, z którego jednak triumfalnie powrócił w rok później.
Aktywną działalność na forum państwowym i sądowniczym kontynuował do 51 r. p.n.e., kiedy to objął urząd namiestnika Cylicji. Wśród powstałych w tym okresie mów wyróżniają się: atak na wichrzyciela Klodiusza (Mowa w obronie Celiusza) i druga wersja mowy W obronie Milona (jej bohater, skazany na wygnanie pod zarzutem spowodowania śmierci wspomnianego wyżej Klodiusza, miał gorzko zauważyć, że gdyby Cyceron przemawiał w jego obronie równie przekonująco, jak napisał swoją mowę, to nie zapadłby wyrok skazujący). W wojnie Cezara z Pompejuszem Cyceron opowiedział się, acz z dużymi wątpliwościami, po stronie tego drugiego – po jego klęsce, zyskawszy przebaczenie zwycięzcy, powrócił do Rzymu, gdzie nadal pojawiał się na arenie sądowej. Śmierć Cezara (44) dała mu okazję powrotu do wielkiej polityki i to właśnie w tym okresie popełnił największą omyłkę swojego życia, wspierając młodego Oktawiana przeciw Antoniuszowi. Czternaście mów wygłoszonych przeciw temu ostatniemu na przestrzeni lat 44-43 (tzw. Filipiki) daje nam jasny obraz ówczesnych wydarzeń: mowy te stanowią zarazem wspaniałe świadectwo retorycznego kunsztu Arpinaty, który przypłacił ich kompozycję śmiercią z rąk siepaczy Antoniusza w grudniu 43 roku. Odciętą głowę i prawą rękę mówcy odwieziono żonie Antoniusza, Fulwii. Epilog tej historii dopisał syn Cycerona, również Marek, który w kilka lat później przybił na rostrum edykt proskrybujący człowieka, z rozkazu którego zamordowano mu ojca.
Obok imponującej liczby mów pozostawił Cyceron liczne pisma retoryczne i filozoficzne. Do pierwszej grupy zaliczają się poświęcone wyszukiwaniu odpowiedniego dla mowy materiału O wynalezieniu retorycznym (De inventione), analizujący związki między filozofią a retoryką i problem wykształcenia mówcy dialog O mówcy (De oratore), zarys historii wymowy Brutus, dalej zaś prace Orator, O najlepszym rodzaju mówcy i wreszcie Topica. Podobnie jak Izokrates, Cyceron pokazuje się w tych pismach jako zwolennik łączenia wykształcenia filozoficznego i retorycznego, bliskiego związku etyki i retoryki. Przypisywane bywa też Cyceronowi autorstwo traktatu Retoryka do Herenniusza (Rhetorica ad Herennium), jednak ostatnie badania wskazują, że traktat ten powstał wcześniej, w pierwszym dwudziestoleciu I w. p.n.e.
Równie istotne są pisma filozoficzne Cycerona, z jego pokaźnych rozmiarów dialogiem O rzeczypospolitej (De republica) w 6 księgach. Akcja tego napisanego w latach 54-51 p.n.e. dzieła rozgrywa się w wiejskiej posiadłości Scypiona Emiliana (Scypiona Mł.), a on sam i Leliusz są głównymi uczestnikami dialogu. Wychodząc od arystotelesowskiej teorii trzech form rządu (monarchia, arystokracja, demokracja) Scypion pokazuje za Polibiuszem, jak łączą się one w ustroju rzymskim, które to połączenie nie dopuszcza możliwości degeneracji. Dalej analizuje się koncepcję sprawiedliwości, w szczególności zaś wojny sprawiedliwej, a w księgach IV i V wprowadza Cyceron postać przywódcy państwa. Wreszcie księga VI zawiera sen Scypiona, szeroko później analizowaną wariację na temat snu Era w platońskim Państwie, w którym to śnie dusza Scypiona Starszego rozprawia na temat ulotności sławy i wspaniałych nagród, jakie po śmierci przypadają wybitnym mężom stanu. Do naszych czasów zachowały się również 3 księgi osadzonego w bliższych autorowi czasach dialogu O prawach, w którym Cyceron broni stoickiej teorii o naturalnym pochodzeniu praw i rozważa (opierając się przy tym na ustroju rzymskim), jakie winny obowiązywać w republice idealnej.
Kolejną grupę stanowią pisma stricte etyczne, w których porusza Cyceron kluczowe zagadnienia obowiązku, najwyższego dobra, doskonałości moralnej itd. Należą do nich Rozmowy tuskulańskie (5 ksiąg) znane również pod tytułem Tuskulanki, traktat O obowiązkach (3 księgi), rozprawa O granicach dobra i zła (5 ksiąg) oraz znacznie krótsze: Leliusz o przyjaźni, Kato Starszy o starości i Paradoksy stoickie.
Bardziej uniwersalne problemy rozważa z kolei autor w połowicznie zachowanym dialogu O wróżeniu i w utworach O naturze bogów i O przeznaczeniu. Problemom epistemologii poświęcił pisarz częściowo zachowany dialog Rozmowy akademickie (Academica), zaś ogólne wprowadzenie do filozofii zawierał zaginiony Hortensjusz. W pismach tych znajduje wyraz cyceroński eklektyzm: np. wyniesiony z filozofii kult obowiązku łączy autor z akademickim sceptycyzmem względem wyroczni i przeznaczenia. Eklektyzm ten, nieustanne porównywanie ze sobą rozbieżnych poglądów w poszukiwaniu ich punktów zbieżnych, implikuje tolerancję i stąd w sławnym passusie z Granic dobrego i złego stwierdza autor: lecz ile jest umysłów, tyle i opinii – możemy się zatem mylić. Postawa ta prowadziła również Cycerona do odrzucenia skrajnych koncepcji stoickich: wizji niewzruszonego mędrca, a także przekonania o równej wadze wszystkich błędów – krytykę tych poglądów znajdujemy w Paradoksach. Niemniej stoicyzm, z jego naciskiem na koncepcję obowiązku i spokój duszy, co wyraźnie widać w Tuskulankach, był Cyceronowi szczególnie bliski.
Obok wpływów stoików greckich (zwłaszcza Panaitiosa) dochodzi jednak u Cycerona do głosu duch rzymski, z jego szacunkiem dla instytucji państwowych i kultem działalności politycznej – stąd szczególnie wysoka pozycja obowiązków względem państwa. Jego zaś pisma, jak to sam przedstawia w O granicach dobrego i złego, mają za zadanie między innymi przybliżyć myśl grecką społeczeństwu rzymskiemu.
Na koniec kilka słów wypada poświęcić listom Cycerona: ich ogromna liczba (ok. 900), podzielona została na 16 ksiąg Listów do rodziny, 16 ksiąg Listów do Attyka, 3 księgi Do brata, Kwintusa i 2 księgi Do Marka Brutusa. Wartość tej korespondencji jest wręcz nieoszacowana: zapewnia nam ona wgląd w prywatne życie wybitnego męża stanu, a jednocześnie stanowi cenne źródło wiadomości o ówczesnej strukturze rodziny, stosunkach społecznych etc. Jednocześnie rzucają listy światło na charakter samego Cycerona, człowieka trapionego nieustającymi wątpliwościami i pełnego wahań. Wreszcie nie sposób nie wspomnieć, iż był Cyceron doskonałym stylistą, pisał bogatym językiem, a jego proza jest niezwykle rytmiczna. Bardzo popularny w okresie odrodzenia oddziaływał mocno na ówczesnych humanistów, a poprzez nich miał wpływ na stylistykę wielu języków europejskich, które w tym czasie przybierały swą nowoczesną postać.
Pisząc o literaturze filozoficznej, nie możemy pominąć rozwijającego się intensywnie piśmiennictwa naukowego: w okresie późnej republiki reprezentował tę gałąź twórczości uczony erudyta Warron z Reate (Marcus Terentius Varro Reatinus, 116-27 p.n.e.). Liczba jego dzieł i rozrzut zainteresowań zdumiewały już starożytnych: źródła mówią o około 600 napisanych przezeń księgach. Do dzisiejszego dnia zachowało się jednak tylko 6 ksiąg traktatu De lingua Latina i trzy księgi De re rustica (O rolnictwie). Inne znamy jedynie z fragmentów, w tym m.in. Satyry menippejskie (niegdyś 150 ksiąg!), 31 ksiąg Starożytności (Antiquitates), po 4 księgach O życiu ludu rzymskiego (De vita populi Romani) i O pochodzeniu ludu rzymskiego (De gente populi Romani), pokaźną liczbę pism poświęconych historii i problemom języka łacińskiego, pisma krytyczno-literackie, retoryczne i filozoficzne. Warron był wielkim systematyzatorem, jego Antiquitates, w których wyróżnił trzy rodzaje myślenia o naturze bóstwa, szczególnie często wykorzystywali Ojcowie Kościoła (zwłaszcza Augustyn). Z drugiej strony wysoko cenili współcześni jego umiejętności filologiczne: jego wyrok rozstrzygnął, jak to już wspomniano powyżej, spór o autentyczność przypisywanych Plautowi komedii.
Antykwaryczne zainteresowania pisarza znajdują uzasadnienie w jego rozczarowaniu współczesnością, czego echa odnajdujemy w zachowanych fragmentach Satyr: warto w tym miejscu dodać, że Warron ledwie uszedł z życiem z rzezi urządzonej przez Antoniusza i Oktawiana swym przeciwnikom politycznym (w okresie tych proskrypcji zginął Cyceron).