Choć literaturoznawcy znaleźli dla tej formy wypowiedzi literackiej szereg szacownych antenatów, od dialogów Platona poczynając, powiastka filozoficzna wydaje się być znakiem firmowym oświecenia, a francuskiego – w szczególności.
Powiastka filozoficzna - charakterystyczny dla okresu oświecenia krótki utwór fabularny prozą o schematycznej i posiadającej drugorzędne znaczenie akcji, mający za zadanie dowiedzenie lub zbicie jakiejś tezy filozoficznej bądź światopoglądowej i służący rozpowszechnianiu idei racjonalizmu, krytyce absolutyzmu oraz przywar społecznych. Powodzenie powiastek filozoficznych to przede wszystkim zasługa ironii, wciągającej fabuły i wątków baśniowych, które, razem wzięte, pozwalały filozofom na głoszenie swoich oświeceniowych poglądów.
Powiastki krytykowały przede wszystkim przesądy i zabobony religijne, kościelne instytucje, tyranię absolutyzmu. Najwybitniejsze powiastki to Kandyd i Zadig Woltera oraz Kubuś Fatalista i jego Pan Diderota - czytaj.
W Polsce powiastki filozoficzne pisywali m.in. I. Krasicki (nowele Azem i Hamid z Powieści wschodnich) i S.K. Potocki (Podróż do Ciemnogrodu).
Kolejną ważną postacią wśród twórców powiastki filozoficznej był Denis Diderot (1713-84), dowodzący pracami nad Encyklopedią pisarz i filozof. Był najstarszym spośród siedmiorga rodzeństwa; jego ojciec, prowincjonalny fabrykant noży, przeznacza go do życia duchownego, więc młody Denis kształci się u jezuitów w Langres, gdzie jest uczniem zdolnym, choć bardzo niezdyscyplinowanym. W końcu, w celu dokończenia nauki ucieka do Paryża, do tego samego liceum, które skończył Wolter.
W latach 1732-43 Diderot chwyta się rozmaitych zajęć, jest nauczycielem, pisze nawet kazania dla misjonarzy w koloniach portugalskich. W chwili zniechęcenia miał nawet zamiar wstąpić do nowicjatu u kartuzów, przemyśliwał o karierze aktorskiej. W 1741 r. zaprzyjaźnia się z Rousseau. I uczy się matematyki - udzielając z niej korepetycji, angielskiego - ze słownika łacińsko-angielskiego, hebrajskiego...
W roku 1742, wbrew woli ojca (który kazał nawet zamknąć go w klasztorze - ale Diderot uciekł), poślubia w tajemnicy Antoinette Champion, prostą bieliźniarkę. Mimo ciągłych kłótni i niewierności Diderota, para pozostanie razem. Rodzi im się czworo dzieci, ale tylko jedna córka, Marie-Angélique, uwielbiana przez ojca, przeżywa.
W 1749 r. Diderot zostaje osadzony na 10 tygodni w więzieniu Vincennes, za opublikowanie Lettre sur les aveugles à l’usage de ceux qui voient (Listu o ślepcach, na użytek tych, co widzą), w którym przyznaje się do swego ateizmu i "wiary" w materializm. W tym traktacie, napisanym z pozycji człowieka inaczej postrzegającego rzeczywistość, gdyż od urodzenia niewidomego, Diderot pisze, że świat jest tylko materią, że Dobro i Zło są naturalne, a cnota niezależna od idei Boga. Moralność zależy od zmysłów, np. zmienia się zależnie od tego, czy się widzi, czy też nie.
O uwolnienie Diderota zabiegają wydawcy Encyklopedii. Diderot w prace nad tym przedsięwzięciem został zaangażowany w roku 1745, w 2 lata później powierzono mu kierowanie nimi. Wtedy też poznał d’Alemberta. W momencie aresztowania w domu Diderota znaleziono 21 pudeł z tekstami do Encyklopedii. Jej pierwsze siedem tomów ukaże się w latach 1751-57. Zadanie Diderota polega na skompletowaniu autorów haseł, redakcji ich tekstów i opracowaniu brakujących haseł.
W roku 1754 Diderot poznaje Sophie Volland, kobietę, która będzie jego kochanką, powiernicą i przyjaciółką. Prowadzą bogatą korespondencję, większość ich listów została opublikowana. Bywa w salonach paryskich, uchodzi za niezrównanego causera. Nawiązuje przyjaźń z młodym Niemcem, Melchiorem Grimmem, który od 1753 r. wydaje rękopiśmienne czasopismo o nazwie "Correspondance litteraire", wysyłane następnie w kopiach do szeregu władców w Niemczech. Niektóre utwory Diderota, w tym te najważniejsze - Zakonnica i Kubuś Fatalista, zostały rozpowszechnione tą drogą jako felietony o wiele wcześniej niż ukazały się drukiem. Ponadto przez ponad 20 lat będzie tam pisywał relacje z salonów malarskich. Diderot wyraża w nich uznanie dla takich malarzy, jak Boucher, Fragonard czy Greuze, a także chyli czoła przed kunsztem literackim Szekspira i Homera.
W 1757 roku ukazuje się Syn naturalny, dramat mieszczański, uzupełniony pracą Rozmowy o "Synu naturalnym". Diderot pragnie odnowić teatr i przeciwstawia się tragedii klasycznej, która, jego zdaniem, nie odpowiada już oczekiwaniom publiczności. Wprowadza więc na scenę życie codzienne, przedstawiając rzeczywisty obraz środowiska mieszczańskiego. By wzruszyć widza, należy sprawić, by poczuł, że temat sztuki, jaką ogląda, jest mu bliski - pisze.
W roku 1759 następuje katastrofa: Encyklopedia zostaje potępiona przez Rzym i parlament, więc król odwołuje przywilej drukowania i rozkazuje zniszczyć to, co już wydano. Rękopisy zostały przechowane przez Malesherbesa. Dziesięć następnych tomów zostanie wydrukowanych potajemnie. Kłopoty dzieła, z którym dziś jest Diderot identyfikowany, wyszły mu jednak na dobre zmuszając do zajęcia się na serio pracą literacką, co zaowocowało kilkoma arcydziełami jego pióra.
W 1760 roku Diderot pisze La religieuse (Zakonnica), opartą na faktach powieść będącą satyrą na życie zakonne, a także poruszającą problem przymusowego wstępowania do klasztoru, bez powołania, z polecenia rodziców.
Powieść napisana jest w formie pamiętnika Zuzanny Simonin, która chce odstąpić od ślubów, gdyż z powodu ogromnego przygnębienia i smutku, w jakim się znajdowała w dniu wyświęcania, w ogóle nie pamięta, że je złożyła.
Zuzanna zostaje umieszczona w klasztorze Sainte-Marie przez rodziców po tym, jak narzeczony jej siostry zbytnio zaczął się nią interesować. Państwo Simonin obiecali córce, iż zabiorą ją z klasztoru, jak tylko wydadzą za mąż jej siostry. Niestety, potem informują ją, że posagi dla córek były dla nich ogromnym obciążeniem finansowym i w związku z tym życzą sobie, by na stałe przywdziała habit mniszki.
Od tej chwili wydaje się, że cały świat sprzysiągł się przeciw Zuzannie: skrycie, jak Siostra Przełożona z Sainte-Marie, lub jawnie, jak jej rodzice. Tymczasem Zuzanna otwarcie przyznaje, że nie odczuwa żadnego powołania, nie chce być zakonnicą, lecz nikt się tym nie przejmuje, wręcz przeciwnie, rodzina i przełożona robią wszystko, by dziewczyna złożyła śluby. Przekonana, że po śmierci rodziców będzie mogła opuścić mury klasztorne, dziewczyna poddaje się. Dzień składania ślubów był najsmutniejszym dniem jej życia, była tak przygnębiona, że nie pamięta nic z tego, co się działo.
Mimo że nowicjat Zuzanny jest znośny (wszyscy chcą, żeby została w klasztorze), biedna dziewczyna się w nim dusi, wydaje jej się, że została pogrzebana żywcem, jej wstręt do życia zakonnego staje się coraz większy i poważniejszy, ale dopiero widok obłąkanej mniszki daje jej siłę do dalszego oporu. Ponieważ jednak szczera rozmowa z przełożoną nic nie daje, Zuzanna, zamknięta za karę w swej celi, postanawia udać chęć złożenia ślubów, a podczas ceremonii wszystkiemu zaprzeczyć. Wybucha skandal, dziewczyna zostaje odesłana do rodziców, gdzie matka oznajmia jej, że jest dzieckiem z nieprawego łoża, a jej obecność przypomina rodzicielce o wszystkich popełnionych przez siebie grzechach, które córka mogłaby za nią odpokutować w klasztornych murach. Bez przyjaciół i pieniędzy Zuzanna nie ma zbyt wielkiego wyboru, więc poddaje się, twierdząc, że skoro już ma być nieszczęśliwa, to nieważne, gdzie.
Tym razem Zuzanna zostaje umieszczona w klasztorze Longchamp, gdzie bardzo szybko wchodzi w konflikt z matką przełożoną, siostrą Sainte Christine, za co płaci całymi dniami spędzonymi w karcerze, upokorzeniem, strasznymi ceremoniami - wszystko po to, by złamać jej charakter, upodlić ją i pozbawić sił. Każde najdrobniejsze przewinienie jest rozpracowywane z drobiazgowością godną policyjnych śledczych, szczere odpowiedzi nie są przyjmowane do wiadomości. By ujarzmić biedną Zuzannę, przełożona urządza nocne naloty na jej celę, zabiera jej czyste ubranie, pościel, nawet modlitewnik, by ją później oskarżyć o zaprzestanie modlitwy, poleca karmić ją wodą i suchym chlebem... Fantazji jej nie brakuje. Najczęstszą jednak karą jest zamknięcie w karcerze, małej, ciemnej celi, na której umeblowanie składa się trupia czaszka, krucyfiks, przegniły, wilgotny siennik i naczynie o wiadomym przeznaczeniu, i zapewne zapachu.
Zuzanna robi wszystko, by wydostać się na zewnątrz, wytacza klasztorowi proces, który niestety przegrywa. Jedyną rzeczą, jaką udaje się osiągnąć jej adwokatowi, jest przeniesienie do innego zgromadzenia, Saint Eutrope w Arpajon, gdzie zostaje bardzo dobrze przyjęta i odnajduje względny spokój ducha. Tamtejsza przełożona lubi życie, muzykę, jest pełna entuzjazmu, lecz bardzo szybko przyjaźń, jaką okazuje Zuzannie, niepokojąco zmienia charakter: zaczynają się pieszczoty, nocne wizyty w celi "by się ogrzać"...
Zakochana mateczka traci rozum, a na jej miejsce przybywa nowa przełożona, bardzo surowa i okrutna. Niewiele czasu później spowiednik Zuzanny, również zmuszony do życia duchownego, namawia ją do ucieczki z klasztoru, w celu uniknięcia kolejnych prześladowań. Pierwsze chwile na wolności nie są łatwe, Zuzanna o mało co nie zostaje zgwałcona przez młodego benedyktyna, który pomagał jej w ucieczce. Udaje jej się jednak uciec i choć życie na wolności nie jest łatwe, Zuzanna jest szczęśliwa. Znajduje miejsce u praczki, gdzie źle ją żywią, mieszkanie też nie jest luksusowe, ale za to traktują ją tam jak człowieka.
Wolter napisał, że powieść Zakonnica jest najlepszą satyrą życia klasztornego, jaką kiedykolwiek napisano.
W 1761 roku Diderot poznaje i zaprzyjaźnia się z kompozytorem Jeanem- Françoisem Rameau. Rok później pisze powiastkę Le neveu de Rameau (Kuzynek mistrza Rameau), będącą dialogiem między nim, kuzynem muzyka, a mną, filozofem, w którym poruszane są najróżniejsze tematy filozoficzne, moralne i estetyczne. Opinie kuzyna bywają bliskie genialności, podobnie jego próby artystyczne, a jednak jest on w tym utworze twórcą przegranym, nieudacznikiem: brakuje mu pracowitości przekształcającej impulsy geniuszu w rzeczywiste arcydzieła.
W roku 1765 - po sześciu latach poszukiwań kupca! - Diderotowi udaje się sprzedać na posag dla córki swą bibliotekę, zgromadzoną w okresie prac nad Encyklopedią. Nabywca, a jest nim caryca Katarzyna II, jest wyjątkowo wspaniałomyślny: nie tylko przepłaca, ale ponadto pozwala Diderotowi korzystać do śmierci z tego księgozbioru i jeszcze wypłaca mu za 16 lat z góry pensję za dalszą opiekę nad nim. Lata 1773 i 1774 pisarz spędza w Rosji, gdzie udaje się na prośbę Katarzyny II. Co prawda caryca rezygnuje z jego rad politycznych (skomentuje je nie bez słuszności: filozof pracuje tylko na papierze, który wszystko ścierpi, a ja, biedna władczyni, mam do czynienia ze skórą ludzką, wrażliwą i łaskotliwą), ale traktuje dobrze. Wdzięczny Diderot nie ją czyni zatem symbolem krytykowanego przez siebie absolutyzmu, lecz władcę Prus. Z tego powodu omija Berlin podczas swej rosyjskiej podróży.
Po powrocie z niej kontynuuje rozpoczętą już w 1765 r. pracę nad swym najważniejszym utworem Jacques le Fataliste et son maître (Kubuś Fatalista i jego Pan). Ukończy go w 1780 r., a wydany zostanie on pośmiertnie w 16 lat później. Już w tytule następuje ważna zamiana miejsc: najpierw figuruje imię sługi, jego pan nie jest tak ważny. Kubuś jest gadatliwy, zabawny, musi uprzyjemnić Panu podróż; dużo obserwuje, zapamiętuje to, co ważne i potrafi wykorzystywać swoje wcześniejsze doświadczenia. Jest postacią dynamiczną, aktywną, a przede wszystkim mądrą. Staje się więc, względem swego pana, bardzo dowartościowany. Zresztą dla Diderota więcej znaczyły prawdziwe zalety człowieka, a nie jego pozycja społeczna.
Bardzo ważnym elementem kompozycji Kubusia Fatalisty jest, oprócz rozmowy bohaterów, dialog, jaki prowadzi narrator ze swym czytelnikiem: zwraca się do niego bezpośrednio, przewiduje jego reakcje i zachowanie, zaprasza go do wspólnego tworzenia tej historii.
Diderot zmarł w 1784 r. w Paryżu, do końca poprawiając swe rękopisy.