Reklama

Dialogi Platona

Do wczesnej, powstałej pod silnym wpływem myśli Sokratesa, grupy utworów Platona zalicza się przede wszystkim dialogi, w których spór toczy się o definicję – należą do nich m.in. Laches (o męstwie), Eutyfron (o zbożności), Charmides (o umiarze), Lizys (o przyjaźni). Główną postacią tych dialogów jest sam Sokrates, który w rozmowie z tytułowymi bohaterami poszukuje na ogół bezskutecznie istoty kolejnych cnót.

Reklama

Tę samą fazę twórczości reprezentują również zawierająca relację z procesu filozofa Apologia (względnie Obrona Sokratesa), Kriton (związana z procesem Sokratesa dyskusja o posłuszeństwie prawom), Meneksenos (dialog o retoryce), Ion (o poezji), bezpośrednio polemizujący z sofistami Eutydem, analizujący problemów etymologii Kratylos. Kończą zaś okres wczesny trzy znacznie ciekawsze dzieła, których zawartość wydaje się wskazywać na ewolucję poglądów autora: Protagoras, Menon (to tu Platon wykłada teorię anamnezy, przypominania sobie prawd przez duszę), i najwybitniejszy z nich, Gorgiasz, wspaniały dialog o sprawiedliwości, w którym Sokrates stawia czoło kolejnym przeciwnikom cnót społecznych. Ponure aluzje Kalliklesa, rzecznika prawa natury (pojmowanego tu jako prawo silniejszego), do poważnych kłopotów, w jakie gotów się wpędzić Sokrates, nawiązują do śmierci skazanego w 366 p.n.e. filozofa i nadają dość smutny wydźwięk całości, czego nie rozprasza pierwszy z wielkich mitów Platona, tu dotyczący sądu zmarłych w zaświatach.

Za największe dzieła filozofa uważa się niekiedy Fedona, Ucztę, Fajdrosa i Państwo. Każdy z nich dotyka najbardziej istotnych problemów ontologicznych, i w każdym występuje co najmniej jeden mit. Fedon to opowieść o ostatnich chwilach Sokratesa, które wypełnia dyskusja o naturze duszy. Sugestywny, pełen alegorii wykład wkłada Platon w usta swojego umierającego nauczyciela, fakt nie bez znaczenia dla dramatycznej wymowy dzieła, ale Sokrates jest tu eksponentem poglądów zdecydowanie platońskich: ciało jest więzieniem duszy, a życie jedynie przygotowaniem do śmierci. Mit o pośmiertnej egzystencji dusz należy do najbardziej znanych w twórczości Platona.

Atmosfera Uczty, dialogu o miłości, zdecydowanie odbiega od panującej w Fedonie. Zgromadzeni na tytułowej uczcie biesiadnicy, w tym Sokrates i komediopisarz Arystofanes, stawiają sobie za zadanie wygłoszenie kolejnych pochwał miłości. W ustach Sokratesa, przedstawiającego tu teorię rzekomo zasłyszaną od kapłanki Diotymy, miłość wznosi człowieka w górę, ku idei piękna i dobra. Wejście pijanego Alkibiadesa, młodego ucznia filozofa i enfant terrible polityki ateńskiej, kładzie kres wzniosłemu nastrojowi, ale koniec uczty zastaje Sokratesa wciąż gotowego do dyskusji.

Fajdros, najbardziej znany z porównania duszy do zaprzęgu, w którym woźnica usiłuje pokierować dwoma końmi – białym (posłusznym) i czarnym (narowistym), jest być może najbardziej lirycznym dialogiem Platona: w sielankowym otoczeniu Sokrates i towarzyszący mu młody Fajdros oddają się rozważaniom nad naturą i zaletami miłości. Rozwijając myśl przedstawioną w Uczcie filozof utrzymuje tu, że uczucie miłości uskrzydla duszę, przywracając ją do pierwotnej, poprzedzającej upadek formy, w której niegdyś podążała za rydwanami bogów, sycąc się oglądem Idei (kolejny mit platoński). Również w Fajdrosie znajdujemy opowieść o wynalazieniu alfabetu przez Tota.

Liczące dziesięć ksiąg Państwo zawiera wykład tak politycznych, jak i ontologicznych poglądów Platona. Wychodząc od próby definicji tego, co sprawiedliwe, myśliciel przechodzi w księdze II do analizy idealnego państwa, rządzonego przez filozofów (odpowiadają oni intelektualnej części duszy ludzkiej i jako najbardziej światła warstwa społeczeństwa najlepiej nadają się do kierowania sprawami państwa), bronionego przez wojowników (popędliwa część duszy) i utrzymywanego przez robotników (część wegetatywna, pożądliwa). Rozważania nad tą strukturą i nad jej organizacją (np. kształcenie kobiet, wspólnota kobiet i dzieci) zajmują księgi II-VII, przy czym wiele miejsca poświęca Platon szczegółowemu omówieniu wykształcenia, jakie winien odebrać filozof, w księdze zaś VII znajdujemy sławny mit o jaskini: ludzie są jakby przywiązani do ścian jaskini, na których oglądają odbicia przedmiotów przenoszonych przed jej otworem: jedynie zerwanie więzów i wyjście z tej jaskini pozwala nam zyskać prawdziwe poznanie. Wracając do rozważań nad zagadnieniem sprawiedliwości, Platon zajmuje się w księgach VIII-IX rozważaniami nad jej przeciwieństwem, wiele uwagi poświęcając ewolucji ustrojów politycznych, przy czym za najgorszy z nich uznaje tyranię (charakterystyczne, że niewiele lepszą opinię ma o demokracji). Wreszcie w księdze X znajdujemy mit o śnie Era (nawiążą do niego później choćby Cyceron i, na polskiej niwie, Słowacki) i pośmiertnych losach duszy, z przedstawieniem teorii metempsychozy (wędrówki dusz).

Kosmologiczny dialog Timajos zajmuje się powstaniem świata odbitego, zbudowanego przez Demiurga na wzór wiecznych idei (w systemie platońskim rzeczy widzialne są jedynie odbiciami rzeczy naprawdę istniejących, idei; o ile rzeczy widzialne, a więc istniejące pozornie, poznajemy za pomocą zmysłów, idee, istniejące naprawdę, poznajemy tylko poprzez intelekt). Jednocześnie to tutaj, i w nie dokończonym Kritiaszu, znajdujemy szeroko dziś dyskutowaną opowieść o zaginionej Atlantydzie. Z kolei Fileb zajmuje się szczegółowo kwestią przyjemności: co jest prawdziwą przyjemnością i czym są przyjemności cielesne. W Polityku pojawia się mit o złotym wieku ludzkości i o powstaniu organizmów państwowych. Wreszcie powstałe stosunkowo późno Prawa (12 ksiąg plus Dodatek do praw) kontynuują, z licznymi modyfikacjami, rozważania polityczne, na których skupiało się zainteresowanie Platona w Państwie. Tym razem jednak nie ma mowy o idealnym mieście rządzonym przez filozofów, ale o organizmie, którym rządzą prawa: prawa jak najbardziej przy tym szczegółowe aż do określenia liczby dzieci, które może posiadać obywatel. By zapewnić należyte poszanowanie dla tych praw, konieczne przecież dla dobra państwa i jego obywateli, postuluje Platon powołanie szeregu trybunałów i instancji nadzoru – stąd też niektórzy uczeni współcześni skłonni są uznawać filozofa za prekursora systemów totalitarnych.

Na koniec wspomnieć należy, że do naszych czasów zachowały się listy (w tym sławny List VII) i fragmenty poezji Platona. Charakterystyczne, że ten uparty wróg poetów, człowiek, który domagał się ich usunięcia z idealnego miasta, w swoich dwuwierszach okazuje się sam niezwykle poetycko utalentowany.

Do przedstawienia najpierw sokratejskich, a później własnych teorii, wykorzystywał Platon niezwykle interesującą formę literacką – dialog. U podstaw tego wyboru leży dążenie do maksymalnej jasności wykładu; z drugiej jednak strony, niektóre dialogi zawierają w sobie tzw. mity platońskie – opowieści o niejasnym niekiedy sensie. Dały one podstawy do założenia, że części swoich nauk Platon nigdy nie spisał (tzw. drugie żeglowanie, istnienia którego broni na przykład Giovanni Reale w swojej Historii filozofii starożytnej), uczynili to jego uczniowie.

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama