Ogromną rolę w rozwoju dramaturgii tego okresu odegrało przełamanie monopolu teatrów imperatorskich. Urbanizacja spowodowała m.in. powstanie licznych nowych teatrów i trup teatralnych w miastach gubernialnych i powiatowych. Powstało zapotrzebowanie na nowy repertuar. Poetyka dramatu przeżyła ewolucję od wzorca gogolowskiego ku standardom wyznaczonym przez program szkoły naturalnej.
Dominowała komedia, która piętnowała wady moralne kupców, przedsiębiorców, szlachty zmieniającej swój społeczny status. Na scenie pojawił się nowy pozytywny bohater - raznoczyniec (inteligent pochodzenia nieszlacheckiego). Gogolowski, uzdrawiający śmiech przez łzy zastąpiony został przez satyrę i groteskę. Do czołowych dramaturgów tego okresu należeli: Aleksander Ostrowski, Aleksander Suchowo-Kobylin i Aleksy Tołstoj. Aleksander Nikołajewicz Ostrowski (1823-86) urodził się w Moskwie w rodzinie urzędnika.
Dzieciństwo spędził w kupieckiej dzielnicy miasta. Studiował prawo na Uniwersytecie Moskiewskim, lecz go nie ukończył. Był wielkim miłośnikiem teatru, który wówczas przeżywał niebywały rozkwit. Praca w sądzie dostarczyła mu interesującego materiału do literackiego opracowania. W 1849 roku powstała pierwsza komedia Do wójta nie pójdziemy! (Swoi ludi socztiomsia!, 1849). Zakazana przez cenzurę została wystawiona dopiero po 11 latach. Pisarz pisał każdego roku co najmniej jedną sztukę. W sumie powstało ich 47, co tworzy specyficzny teatr Ostrowskiego. Poetyka komedii Ostrowskiego od początku związana była z programem szkoły naturalnej.
Przez krótki okres nawiązywał do tradycji dramaturgii Gogola. Pisał wówczas do Pogodina, że pragnie bawić, nie piętnować. Odżegnywał się od krytyki rzeczywistości. Ta postawa od razu spotkała się z potępieniem obozu rewolucyjnych demokratów. Dotyczyła ona takich utworów, jak Do cudzych sań nie siadaj (Wczużije sani nie sadis’, 1853), Bieda nie hańbi (Biednost’ nie porok, 1854), Nie tak żyj, jakby się chciało (Nie tak żiwi, kak choczetsia, 1855). W 1856 roku Ostrowski wziął udział w ekspedycji, która płynęła Wołgą począwszy od jej źródeł aż do Niżnego Nowogrodu.
Czynił dokładne notatki dotyczące osobliwości obyczajowych, charakterystycznych dla odwiedzanych miejsc. Po wojnie krymskiej zbliżył się do środowiska literackiego pisma "Sowriemiennik" i w centrum jego komedii znalazł się człowiek poniżony. Powstały wówczas: Na kimś się mełło, na mnie skrupi (W czużom piru pochmielje, 1856), Intratna po- sada (Dochodnoje miesto, 1856), Wychowanica (Wospitannica, 1858), Burza (Groza, 1858). Dobrolubow z zachwytem wyrażał się o Burzy w artykule Promień światła w królestwie ciemności (1860). Ostrowski następne lata swej twórczości po- święcił tragedii historycznej. Po reformie zajął się między innymi losem kobiet w warunkach rozwijającej się przedsiębiorczości: Panna bez posagu (Biespridanica, 1878), Grzesznicy bez winy (Biez winy winowatyje, 1883).
W ostatnim piętnastoleciu swego życia Ostrowski napisał trzydzieści dramatów, w tym kilka historycznych, odwołujących się do postaci Dymitra Samozwańca i czasów smuty. Aleksandr Wasiljewicz Suchowo-Kobylin (1817-1903) urodził się w rodzinie szlacheckiej, o której wzmianki można odnaleźć w aktach dworu Iwana IV. Ojciec, w randze podpułkownika, zdobywał Paryż podczas kampanii antynapoleońskiej. Dramaturg ukończył fizykę i matematykę na uniwersytecie moskiewskim. Studiował z Aleksandrem Hercenem, Nikołajem Ogariowem i Konstantym Aksakowem. Fascynował się filozofią Hegla. Dalszą naukę kontynuował w Heidelbergu i Berlinie, gdzie studiował filozofię. Mieszkał w Rzymie i Paryżu. Po powrocie pracował jakiś czas w urzędzie gubernatora Moskwy. W roku 1848 objął po ojcu zarząd majątkiem i osiadł w Kobylince w guberni tulskiej. Zajął się wówczas przekładami Hegla i stworzeniem własnego systemu filozoficznego. Rękopisy z tego okresu nie zachowały się, zniszczył je pożar w 1890 roku.
W roku 1850 została zamordowana przjaciółka Aleksandra Wasiljewicza - Francuzka Luiza Simon- Demanche. Pisarz został obwiniony i aresztowany. Proces poszlakowy trwał siedem lat, podczas których Suchowo-Kobylin dwukrotnie siedział w więzieniu. Ówczesne sądownictwo rosyjskie nie znało adwokatury, a dowodem koronnym w procesie było przyznanie się do winy. Ostatecznie Aleksander II uniewinnił pisarza od zarzutu zabójstwa i nakazał odbycie pokuty za życie w konkubinacie. Dowody jego niewinności odnaleziono dopiero po dwudziestu latach. W 1902 roku Suchowo-Kobylin został powołany na członka honorowego Komitetu Literatury Pięknej Rosyjskiej Akademii Nauk.
Zmarł we Francji niedaleko Nicei. Sądowe przeżycia zachęciły pisarza do uzupełnienia doświadczeń pracy filozoficznej twórczoścą dramaturgiczną. Tak powstała pierwsza komedia - Wesele Kreczyńskiego (Swad’ba Krieczinskogo, 1854). Rozpoczęła cykl utworów, w których Suchowo-Kobylin zaprezentował swój pesymistyczny, historyczno-filozoficzny pogląd na Rosję. W trakcie pobytów w więzieniu pisarz dokonał drobiazgowej analizy mechanizmów działania struktury państwowej. Nadał swojej obserwacji cech historyczno-filozoficznej syntezy. We Wstępie do dramatu Sprawa (Dieło, 1861) pisał, że nie jest on płodem zabawy literackej dla zabicia wolnego czasu, lecz żywym doświadczeniem. W 1869 roku powstała trzecia część dramaturgicznej trylogii Śmierć Tariełkina (Smiert’ Tariełkina), którą autor wydał pod wspólnym tytułem Obrazy przeszłości (Kartiny proszedszego).
Łącząc dramaty w całość Suchowo-Kobylin wskazywał na ich wewnętrzny związek. Trylogia odsłania fizjologię organizmu urzędów państwowych, które żywią się fikcyjnymi sprawami. Dramaty Suchowo-Kobylina antycypują pod tym względem słynny Proces Franza Kafki. Małżeństwo Kreczyńskiego opowiada o karcianym graczu, który zamierza ratować się przed wierzycielami przez małżeństwo z panną z porządnej prowincjonalnej rodziny - Lidią Muromską. Panna odtrąca zacnego kawalera i zakochuje się w pełnym wdzięku oszuście. Cieniem Kreczyńskiego jest cyniczny i plugawy drobny szuler - Rasplujew. To on okaże się groźnym destruktorem życia zacnych Muromskich w dalszych częściach trylogii. Kombinacje Kreczyńskiego, mające na celu wprowadzenie w błąd przyszłych teściów co do jego zamożności, nie wychodzą na jaw dzięki szlachetności Lidii, która bierze na siebie winę narzeczonego (Kreczyński dał lichwiarzowi w zastaw fałszywy klejnot, a gdy ten doniósł o tym policji i ta znalazła się w domu Muromskich - Lidia wręczyła im prawdziwy).
Ten incydent okaże się fatalny w skutkach dla rodziny Muromskich i znajdzie kontynuację w dramacie Sprawa. Muromskim wytoczono pro- ces o podrobienie klejnotu, który toczył się swoim, niezależnym od życia trybem, powoli wciągając całą rodzinę i niszcząc ją. Majątek Muromskich, na skutek wymuszenia kolejnych łapówek, przejmuje sprytny urzędnik Warrawin, a ojciec Lidii umiera. W interesie powołanych do rozwikłania sprawy urzędników leży, by ona jak najdłużej nie "umierała". Śmierć Tariełkina przenosi akcję w środowisko urzędników. Tariełkin, który jest drobnym oszustem, walczy tu nieskutecznie z superoszustem - Warrawinem. W rywalizacji tej zajął też swoje miejsce Rasplujew, pełniący funkcję inspektora cyrkułu - oszusta w mundurze. Poetyka trylogii dramatycznej Suchowo-Kobylina ewoluuje od typowej komedii mieszczańskiej z satyrycznym finałem, poprzez ponurą satyrę urzędniczą aż po farsę z zabarwieniem jarmarcznym. Pisarz ukazał w niej zniszczenie wartości patriarchalnej szlachty. Utwory Suchowo-Kobylina wyróżnia świetnie opanowany warsztat komediowy, przejrzystość w budowaniu konfliktu, stylistyczne bogactwo języka. Tylko pierwsza część trylogii doczekała się inscenizacji za życia autora. Całość wystawił Meyerhold w roku 1917.
Hrabia Aleksiej Konstantynowicz Tołstoj (1817-75) wychował się pod opieką wuja, pisarza Antona Pogorielskiego (ps. Pierowski) w jego majątku na Ukrainie. Ukończył szkołę przy Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, po czym pracował krótko na placówce dyplomatycznej w Niemczech. Po powrocie pełnił funkcję fligel-adiutanta przy Aleksandrze II, a potem kierował carskimi łowczymi, co dało mu okazję zbliżenia się do imperatora. To on wyprosił zwolnienie z zesłania Tarasa Szewczenki i uwolnienie z aresztu domowego Iwana Turgieniewa. Już w młodości, zachęcany przez wuja, pisał prozę, a jego opowiadanie Upiór (Upyr’, 1843) zostało odnotowane przez samego Bielińskiego. Napisał szereg ballad, które są śpiewane do dziś: Dzwoneczki (Kołokolcziki moi), Kurhan, Pośród balu szumnego (Sried’ szumnogo bała).
W roku 1854 wraz ze swoimi kuzynami stworzył fikcyjną postać poety - Koźmy Prutkowa, którego wiersze cieszą się niezmienną popularnością. W roku 1862 opublikował poemat dramatyczny Don Juan a w latach 1866-70 trylogię historyczną: Śmierć Iwana Groźniego, Car Fiodor Joannowicz, Car Borys. Pod koniec życia, mieszkając w majątku Krasnyj Rog w guberni czernihowskiej, pisał ballady i wierszowane satyry polityczne. W odróżnieniu od Ostrowskiego i Suchowo-Kobylina był konserwatystą i monarchistą, krytyko- wał jednak samodzierżawie. Był zdeklarowanym przeciwnikiem Czernyszewskiego i rewolucyjnych demokratów.
Szkole naturalnej przeciwstawił koncepcję sztuki niezależnej. W dramacie Posadnik (1874-77) podkreślał pożytek płynący ze związków łączących Ruś z Zachodem. Przedstawiał staroruski okres w historii jako korzystny ze względu na rodzaj sprawowanej władzy, w której dużą rolę odgrywał czynnik społeczny. Trylogia dzieje się w czasach moskiewskich, kiedy umacnia się władza absolutna. To w niej upatruje pisarz przyczynę zła. Dowodzi, że niemożność rozwiązania trudnej sytuacji państwa przez Iwana IV, bogobojnego Fiodora czy Borysa Godunowa nie była związana z cechami ich osobowości i charakterów, lecz z ideą władzy absolutnej. Jest ona bowiem sprzeczna z duchem i naturą Rosjan.