Narodziny baroku hiszpańskiego wiąże się z panowaniem Filipa II (1556-98). Na drugą połowę XVI stulecia przypada rozwój tzw. mistycyzmu hiszpańskiego jako skutku działań na rzecz odnowy życia religijnego na Półwyspie Iberyjskim. Fanatyczny monarcha Hiszpanii, propagator działalności inkwizycji i jezuitów, założyciel pałacu-klasztoru Escorial (zbudowanego na wzór kraty, na której umęczono św. Wawrzyńca), a zarazem zwycięzca Turków w bitwie morskiej pod Lepanto (1571), akceptował wyłącznie sztukę o charakterze religijnym. Z jego polityką współgrała chęć odnowy katolickiej pobożności, płynąca zwłaszcza z kręgów augustianów, franciszkanów i karmelitów.
Charakterystycznym rysem piśmiennictwa doby „wielkich mistyków” okazuje się propagowanie ascetyzmu, kontemplacji, rygoryzmu religijnego oraz idei „marności świata”. Mistycyzm hiszpański powstał na podglebiu filozofii średniowiecza (np. mistrza Eckharta, Tomasza à Kempis), tradycji neoplatońskiej, medytacji judaistycznej i arabskiej. Wypracował ideę ascety, ale i „rycerza” chrześcijańskiego, zmagającego się wewnętrznie z siłami zła. W pismach mistyków da się uchwycić stany czy też fazy, jakie przechodził medytujący w drodze do połączenia z Absolutem: pożądanie Boga, droga oczyszczenia (pokuta, pogarda dla rzeczy materialnych), skupienie woli, intelektu i uczucia na Bogu (kontemplacja, iluminacja), duchowe połączenie („zaślubiny” z Bogiem). Medytacji właściwej towarzyszyły fazy przedwstępne: asceza, rozmyślanie o Bogu, modlitwa kontemplacyjna. Doznania mistyczne stały się tematem wielu tekstów literackich. Badacze wyliczają ponad 3 tysiące hiszpańskich książek o tematyce religijnej, spośród których znaczna część poświęcona została medytacji i opisowi stanów iluminacji. Jednorodności tematu towarzyszy ogromna skala gatunkowa: żywoty świętych, modlitwy, pieśni liryczne, komentarze biblijne, traktaty teologiczne, podręczniki konfesyjne, „pamiętniki” mistyczne itp.
Spośród kilkudziesięciu uznanych pisarzy religijnych hiszpańskiego baroku wypada przywołać: Ludwika z Granady (Luis de Sarria – 1504-88), św. Teresę z Avila (Teresa de Cepeda – 1515-82), Luisa de León (1527-91) i św. Jana od Krzyża (Juan de Yepes – 1542-91). Ludwik z Granady, wybitny kaznodzieja, teoretyk barokowego oratorstwa, zasłynął przede wszystkim jako autor Przewodnika grzeszników (La guia de pecadores, 1556), książki na wskroś ascetycznej i tłumaczonej na większość języków europejskich. Przewodnik stanowi zarazem podręcznik wyznaniowy i traktat doktrynalny. Dominikanin w podniosłych słowach wzywa ludzi, by porzucili troskę o ziemskie dobra i oddali się modlitwie oraz duchowej kontemplacji. W przeważającej części książka traktuje o pokusach „tego świata”, wskazując jednocześnie sposoby uniknięcia grzechu i uzyskania zbawienia. Ludwik z Granady podejmuje dogłębną analizę ludzkich namiętności i instynktów, a przy tym, idąc za św. Augustynem, rozważa naturę grzechu czy tajemnicę wiary.O kilkanaście lat młodsza św. Teresa postulowała zreformowanie zakonu karmelitańskiego, z którym związana była przez kilkadziesiąt lat. Domagała się większego rygoru w zgromadzeniu, ascezy i głębszej pobożności. Największą popularnością cieszyły się jednak jej pisma biograficzno-mistyczne: Libro de su vida (Księga mego żywota, 1588), Droga do doskonałości (Camino de perfección, 1565-1570), Zamek wewnętrzny abo gmachy dusze ludzkiej (Castillo interior o las moradas, 1577). Cechą charakterystyczną utworów świętej z Avila (kanonizowana już w r. 1622 i uznana za patronkę Hiszpanii) jest bogactwo głębokich doznań wewnętrznych, metaforyka i symbolika języka wypowiedzi, introwertyzm i ascetyczne skupienie. Lektura pism mistycznych św. Teresy uświadamia, iż ta mniszka niezmiernie dynamiczna w działaniach na polu reformy zakonu, potrafiła się oddać wewnętrznemu skupieniu w zaciszu swej celi. Najbardziej poetyckie partie jej pism ukazują stany ekstazy, boskiej iluminacji i żarliwej modlitwy.
Twórczość karmelitanki wybitnie oddziałała na św. Jana od Krzyża, założyciela zgromadzenia karmelitów bosych (1568). Uchodzi on za najwybitniejszego twórcę literatury mistyczno-ascetycznej hiszpańskiego baroku. Szczególnie jego Kantyk duchowy (Cantico espiritual, 1577), zbiór religijnych wierszy ułożony w więzieniu, odzwierciedla stan doznania mistycznej jedności z Absolutem. Głębia przeżycia psychicznego, w przeciwieństwie do św. Teresy (której teksty cechuje zawiła metaforyka i bogata symbolika), wyrażona zostaje językiem naturalnym, choć zmetaforyzowanym, oraz niedomówieniem. Ulubionym środkiem wyrażania myśli był dla św. Jana od Krzyża aforyzm, wskazujący na postawę biernej kontemplacji jako drogi ku Bogu. Model pobożności lansowany przez karmelitę polega na ucieczce od pokus rzeczywistości i zamknięciu się w „twierdzy” własnej medytacji, drodze ku mistycznym „zaślubinom” z Bogiem. Z innych pism wybitnego poety-mistyka wypada przywołać: Ciemną noc duszy (Noche oscura del alma), Żywy płomień miłości (Llama de amor viva). O popularności pism Jana od Krzyża najdobitniej świadczy szacunek, jakim darzyli jego lirykę pisarze tej miary, co P. Valéry, T.S. Eliot czy J. Guillén.
Epoka baroku nazywana bywa w Hiszpanii „złotym wiekiem” (Siglo de Oro) przypadającym na okres panowania Filipa II, Filipa III (1598-1621) oraz Filipa IV (1625-65). O świetności ówczesnej kultury świadczą zarówno dokonania malarzy (El Greco, Diego Velazquez, Francisco de Zurbaran, Bartolomé Esteban Murillo i inni), jak poetów, prozaików czy dramatopisarzy. XVII-wieczna Hiszpania wydała niewątpliwie najwybitniejszych pisarzy epoki, z którymi mogą się mierzyć jedynie nieliczni Francuzi czy Anglicy. Na wyżyny wzniósł hiszpańską prozę Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616), Urodzony nieopodal Madrytu, właściwie większość życia borykał się z licznymi przeszkodami. Najpierw żołnierz (ranny w bitwie pod Lepanto), potem więzień-kaleka, z kolei wędrowiec, niefortunny mąż i ojciec (rodzina go opuściła), wreszcie słabo wynagradzany pisarz. Niewątpliwie największe dzieło Cervantesa Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy (El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha, część 1 wydana w 1605, część 2 w 1615) wyrosło z jego własnych doświadczeń życiowych i obserwacji otoczenia. Semantyka powieści do dziś stanowi zagadkę dla badaczy. Przyjmuje się, iż dzieło wyraża nieograniczoną wiarę w sprawiedliwość i dobroć człowieka. Z drugiej strony utwór jest swoistym oskarżeniem „przeciętności”, która nie dostrzega geniuszu wybrańców, mianując ich wariatami. W kreacji Don Kiszota i Sanczo Pansy, osobowościach tak różnorodnych, a przecież dopełniających się, ukazał Cervantes złożoność natury ludzkiej targanej górnolotnymi marzeniami, a równocześnie przyziemnymi instynktami. Postawił przy tym istotniejszy problem, pytając o granice i możliwości poznania, sens życia oraz obiektywność uznanych wartości. Polifoniczność znaczeń opiera się na bogactwie postaci i sytuacji, groteskowym ujęciu rzeczywistości, polemice z konwencjami gatunkowymi (zwłaszcza z renesansowym romansem). Postać Don Kiszota pobudzała wyobraźnię wielu artystów: np. u nas C.K. Norwida, A. Fredry, S. Moniuszki, A. Rubinsteina. Również język potoczny zna pojęcie donkiszoterii, jako określenie postawy marzyciela lub idealisty.
Z innych prozaików na uwagę zasługuje jezuita Baltasar Gracian (1601-58), autor poczytnych ongiś utworów dydaktycznych: El heroe (Bohater, 1637), El politico (Polityk, 1640), El discreto (Człowiek roztropny, 1646), El criticón (Krytyk, 1651-57). W pierwszych trzech poematach Gracian stworzył wzorce-zwierciadła ludzi barokowego dworu, które zyskały aprobatę w wielu krajach Europy (m.in. w Polsce). Z kolei obszerna powieść Krytyk dotyczy problemu cywilizacji oraz regresu monarchii hiszpańskiej. Na osobne podkreślenie zasługuje traktat poetycko-estetyczny Graciana Agudeza y arte de ingenio (Bystrość umysłowa i sztuka tworzenia, 1648), w którym sformułowane zostały zasady barokowego konceptyzmu (poezja wyzyskująca zespół środków artystycznych, jak np. antytezy, inwersję, elipsę, sentencje, porównania).
Barok hiszpański, poza twórczością mistyków, wydał szereg świetnych poetów. Wybitną indywidualnością okazał się Luis de Góngora y Argote (1561-1627), twórca stylu zwanego gongoryzmem (kierunek pokrewny włoskiemu marinizmowi). Poezja ta charakteryzowała się kunsztowną formą, zawiłością stylu oraz intelektualizacją treści. Za przykład gongoryzmu uważa się ozdobne i hermetyczne (nastawione na wymagającego odbiorcę) Soledades (Poematy samotności, wyd. 1627) oraz liczne sonety i pieśni.
Estetykę barokową kultywował wszechstronnie uzdolniony Francisco de Quevedo y Villegas (1580-1645). W swoim czasie ceniono głównie jego satyry, sonety miłosne, traktaty polityczne i moralne. Do dziś zachowały swą wymowę Sny (Los Suen~os, 1627), w których autor zastosował impresjonistyczną technikę obrazowania, tworząc odrealnione, fantastyczne i groteskowe wizje współczesnego społeczeństwa. Słusznie podkreślano związki Snów z późniejszymi obrazami malowanymi np. przez Goyę. Widoczne to jest w Śnieo trupich głowach i Śnie o piekle. Quevedo jest również autorem powieści pikarejskiej (łotrzykowskiej) pt. Historia łotrzyka (Historia de la vida del buscón llamado Pablos…, 1626), gatunku zainicjowanego na terenie Hiszpanii anonimowym Łazikiem z Tormesu (XVI w.).
W okresie „złotego wieku” następuje rozkwit hiszpańskiej dramaturgii. Filarami tego rodzaju literackiego byli przede wszystkim: Lope de Vega (1562-1635) oraz Pedro Calderon de la Barca y Hanao (1600-81). Pierwszy z nich uważany jest za twórcę narodowego teatru hiszpańskiego. W obfitej twórczości dramatycznej (poza dramatem uprawiał poezję i prozę), którą mierzy się setkami utworów (!), dominują sztuki o tematyce biblijnej, pasterskiej, mitologicznej, historycznej i współczesnej. Potomność doceniła głównie jego dramaty społeczne i historyczne oparte na kanwie dziejów Hiszpanii. Trzeba pamiętać, że to Lope de Vega sformułował nowe zasady dramatu. Odcinając się od poetyki klasycznej, za cel sztuki uznaje: imitację zachowań ludzi, prezentację obyczajów oraz, co najistotniejsze, sprawienie przyjemności odbiorcy. Tak pojęta „komedia” zyskuje szerokie powodzenie u publiczności. Ożywieniu dramatu służy programowe odrzucenie klasycznych reguł jedności czasu i miejsca, jak również sięgnięcie po repertuar poezji ludowej. Kompozycja dramatu przybiera wyraźny trójdzielny kształt: zarysowanie intrygi – powikłanie spraw – rozwiązanie, a postaci stają się typowe i powtarzalne (np. dama, galant, szlachcic, król, wieśniak, sługa). Przesłanie utworów Lopego de Vegi skupiało się wokół trzech niewzruszonych zasad: honor, stałość monarchii, prymat religii katolickiej. Akcja dramatów osnuta jest zazwyczaj na próbie przełamania porządku wyznaczonego powyższymi zasadami. O popularności komediopisarza zdecydowało głównie odrzucenie renesansowego teatru, opartego na wartościach intelektualnych i moralnych. Najbardziej znane sztuki Hiszpana to Owcze źródło, Najlepszym sędzią król, Wędka Feniksany, Periban~ez i Komandor, Kara nie zemsta. Miarą popularności Lopego de Vegi była bluźniercza parafraza Credo: „Wierzę w Lopego de Vegę, wszechmocnego poetę nieba i ziemi…”
Calderon de la Barca tworzył w okresie schyłku baroku hiszpańskiego. Jego dramatopisarstwo jest zaprzeczeniem (albo swoiście rozumianą kontynuacją) komedii wielkiego poprzednika. O ile w sztukach Lopego de Vegi bohaterem była zbiorowość, a główny bohater rzadko organizował akcję, o tyle u twórcy Księcia Niezłomnego postać dominuje nad całością, buduje konflikt dramatyczny oraz wyraża nadrzędną ideę. A jest nią bardzo często nietrwałość egzystencji, przemijanie, okrutność śmierci. Calderon kreuje świat jako strukturę chaotyczną, w której miota się rozumna jednostka, zmierzając do upragnionego celu, tj. zbawienia. Taką wymowę mają liczne dramaty religijne, w swej treści alegoryczne a przeznaczone na obchody świąt kościelnych (tzw. autos sacramentales). Makabryczności i monumentalności teatru Calderona towarzyszy głębia refleksji oraz piętno pesymizmu (np. motyw życia jako snu). Autor nasycił dramaty egzystencjalnymi pytaniami, stawiając głównych bohaterów w sytuacji wyboru między instynktem a rozumem, namiętnością a wolą, dobrem osobistym i racją wyższą. Fenomenalną sztuką o uniwersalnej wymowie jest Życie snem (La vida es suen~o, 1635), którego akcję autor umieścił na królewskim dworze w Polsce. W dziele wizje przeplatają się z realnymi obrazami, tworząc niejednoznaczną mozaikę głębszych sensów. Ideą przewodnią dramatu jest wszakże zaduma nad zmiennością i niepewnością życia, zestawionego z ulotnym marzeniem sennym. Z kolei w młodzieńczej sztuce Książę Niezłomny (El principe constante, 1629) Calderon podjął problem wyboru między wolnością okupioną oddaniem „niewiernym” chrześcijańskiej twierdzy Ceuty a męczeńską śmiercią. Monumentalna kreacja głównego bohatera zafascynowała J. Słowackiego, który przełożył arcydzieło wybitnego Hiszpana. Calderon, podobnie jak Lope de Vega, był twórcą wielu różnorodnych tematycznie dramatów. Sławę zapewniły mu jednak sztuki o zacięciu filozoficznym, podejmujące uniwersalne zagadnienia bytu, jednostki czy granic poznania i wolności. Zalety dramaturgii Calderona szczególnie wysoko cenili romantycy, jak choćby Goethe, W. Schlegel czy Shelley.
Główny bohater, Alonso Quijano zwany „dobrym”, będący prostodusznym i uczciwym szlachcicem wychowanym na tradycji romansów, podejmuje misję naprawy niesprawiedliwego świata. Zamierza bronić ubogich i niewinnych przez różnorakimi ciemięzcami. Pasowany na rycerza przed oberżystę (którego bierze za kasztelana) rozpoczyna jako Don Kiszot szereg przygód, wędrując po kraju na wychudzonym koniu Rosynancie i w towarzystwie giermka Sanczo Pansy (typ sprytnego i rozumnego sługi). Obłąkana wyobraźnia rycerza czyni z prostej dziewczyny (Dulcynea z Tobozo) wybrankę serca. Główny bohater powieści postrzega świat w kategoriach irrealnych, przypisując postaciom i rzeczom wyimaginowane znaczenia. Jaźń bohatera kreuje chłopki na księżniczki, zbrodniarzy na ofiary władzy, przebiegłego karczmarza na właściciela zamku, wiatraki zaś zamienia w olbrzymów. Anormalna wizja świata Don Kiszota powodowana jest lekturą średniowiecznych romansów, w których przewijali się rycerze-idealiści oraz „siły zła”. Założone przez Cervantesa szaleństwo głównego bohatera zdecydowało nie tylko o oryginalności dzieła, lecz przede wszystkim o przewartościowaniu i relatywizacji wszelkich porządków i hierarchii. Don Kiszot percypuje świat na sposób baśniowy. Zdaje mu się, iż egzystuje w rzeczywistości pełnej czarowników, smoków, gigantów, bezbronnych dziewic itp. Czarno-biały schemat świata przedstawionego służy, zdawałoby się, schematyzacji i uproszczeniu skomplikowanej przecież rzeczywistości. To jednak tylko pozór jednoznaczności ludzkich czynów, myśli i zachowań. Paradoksalnie autor zaciera granice między obiektywnie pojmowanymi wartościami piękna, sprawiedliwości, męstwa, dobroci a ich „sytuacyjnym” (subiektywnym) odczuciem. Kulminacją zmagań marzyciela-idealisty okazuje się walka z wiatrakami, symbolizująca bunt i niezgodę na panujący kształt świata. Ostatecznie rozczarowany Don Kiszot powraca do domu, by umrzeć.
Owcze Źródło (powstało między 1612 a 1614) to jeden z najwybitniejszych dramatów Lopego de Vegi, w którym autor sięgnął do historii średniowiecza. Akcja utworu ogniskuje się wokół konfliktu między arystokracją a ludem wspieranym przez króla. Głównym bohaterem dramatu jest zbiorowość małej wioski hiszpańskiej, która buntuje się przeciw surowemu komandorowi Calatrawy. Nazwa osady (Owcze Źródło) to zarazem bojowe hasło zbuntowanych wieśniaków, którzy pozbawiają życia swego prześladowcę. Poddanie przez inkwizytora torturom trzystu osób (w tym starców, kobiet i dzieci) nie przełamuje solidaryzmu grupy. Ostateczne ludność osady uzyskuje u monarchy sprawiedliwe osądzenie mordu: okazuje się, że komandor spiskował na rzecz Portugalii przeciw swemu władcy.
Książę niezłomny (1629) osnuty został na kanwie historii portugalskiego infanta Don Fernanda, który w r. 1443 zmarł w saraceńskiej niewoli. Calderon oparł akcję utworu na niezgodnej z prawdą historyczną wersji śmierci krzyżowca, który nie zgodził się na swoje uwolnienie za cenę przekazania Maurom twierdzy Ceuta. W przekładzie J. Słowackiego dramat został podzielony na trzy dni-akty. W pierwszym autor wprowadził dwa wątki: historyczny, związany z przybyciem wojsk chrześcijańskich pod wodzą księcia Fernanda do brzegów Afryki i miłosny (fikcyjny), ukazujący nieszczęśliwą miłość córki króla Fezu Feniksany do księcia Muleja. W finalnej partii Dnia I Don Fernand dostaje się do niewoli. W akcie drugim i trzecim Calderon zawarł perypetie związane z losem portugalskiego księcia, który nie godzi się na oddanie miasta Ceuty niewiernym w zamian za swoje oswobodzenie. Rozsierdzony król Fezu skazuje go zatem na życie niewolnika, co chrześcijanin znosi z godnością (apologia bólu, udręki i nędzy w imię religii). Umierający w cierpieniu Don Fernand stanowi symbol prymatu wartości duchowych (religia katolicka) nad doczesnymi (wartość życia). W finalnej scenie tragedii dochodzi do wymiany zwłok głównego bohatera za życie Feniksany, która dostała się w ręce wojsk chrześcijańskich dowodzonych przez Alfonsa.W utworze autor wyzyskał założenia barokowej estetyki, zakładającej współobecność elementów turpistycznych z pięknem. Względności nabierają cielesne przymioty Feniksany zestawione z gnijącym ciałem Don Fernanda – symbolem wszechogarniającej vanitas. Dramat podejmuje z jednej strony temat niestałości Fortuny, z drugiej natomiast ukazuje wzorzec chrześcijanina-męczennika.
Akcja dramatu Życie jest snem (1636), rozgrywa się na polskim dworze. Młody królewicz Zygmunt (identyfikowany przez współczesnych z Władysławem IV Wazą) został zamknięty na 22 lata w więzieniu przez swego ojca Wasyla, który obawiał się wypełnienia groźnych wróżb. Gdy po okresie odizolowania następca tronu został wezwany na dwór królewski, okazało się, iż nadal nie jest człowiekiem w pełni zrównoważonym. Po powtórnym uwięzieniu główny bohater pod wpływem narkotyków utracił rozeznanie, co jest jawą, a co snem (swój pobyt na dworze traktuje jako fantazmat). Po pewnym czasie Zygmunt obejmie jednak tron, stając się sprawiedliwym władcą.Na akcję dramatu składają się również wątki poboczne utrzymane w konwencji „płaszcza i szpady”. Intryga miłosna podporządkowana została jednak w tekście idei nadrzędnej – propagowaniu modelu pobożnego katolika. Celem ostatecznym i zarazem prymarną wartością ludzkiej egzystencji okazuje się, zdaniem Calderona, dążenie ku Bogu. W drodze, na której czyhają na niego pokusy „świata i ciała”, człowiek winien się kierować wiarą, rozumem i łaską.