Iwan Gonczarow urodził się w 1812 r. w Symbirsku. Pochodził z kupieckiej rodziny. Jego ojciec pragnął, by syn uzyskał ekonomiczne wykształcenie. Gonczarow ukończył więc w 1830 r. Moskiewską Szkołę Handlową. Później jednak wstąpił na Wydział Filologiczny Uniwersytetu Moskiewskiego (1831-34). Podobnie jak Iwan Turgieniew, podczas studiów zetknął się z przyszłymi wybitnymi pisarzami i myślicielami: Aleksandrem Hercenem, Wissarionem Bielińskim, Timofiejem Granowskim, Nikołajem Stankiewiczem.
Środowisko młodzieży uniwersyteckiej skupiało się w kółku miłośników filozofii, założonym przez Nikołaja Stankiewicza. Gonczarowa nie interesowała jednak filozofia ani zagadnienia społeczno-polityczne. Pociągała go literatura piękna, malarstwo, teatr, architektura. Wspominając lata studiów wyznał, że największe wrażenie zrobiło nam spotkanie studentów z Aleksandrem Puszkinem. W tym okresie zadebiutował jako tłumacz literatury obcej (fragmentów powieści Eugeniusza Sue Atar-Gull). Po ukończeniu studiów Iwan Aleksandrowicz na krótko wrócił do rodzinnego Symbirska, stąd na zawsze przeniósł się do Petersburga, gdzie w 1835 r. podjął pracę w Depertamencie Handlu Zagranicz- nego Ministerstwa Finansów. Pracował także jako nauczyciel literatury rosyjskiej i łaciny w domu znanego malarza Nikołaja Majkowa.
Uczył jego synów: przyszłego poetę - Apołłona oraz przyszłego krytyka literackiego - Walerija. Jako bywalec salonu gospodarza czytał swoje wiersze, pisane w duchu romantycznym i humorystyczne opowiadania. Tam poznał bliżej Iwana Turgieniewa, innych pisarzy oraz urzędników ministerialnych reprezentujacych liberalne poglądy społeczno-ekonomiczne (A. Sołonicyn, A. Zabłocki-Diesiatowski). Pisał wówczas dużo, większość utworów paląc w piecu. Nie dostrzegał w nich niczego wartościowego. Napisany w roku 1842 szkic Iwan Sawicz Podżabrin oddał do publikacji po sześciu latach. W 1845 roku napisał powieść Zwykła historia (Obyknowiennaja istorija).
Rękopis powieści pozytywnie zaopiniował krytyk Bieliński, zwolennik realizmu krytycznego. Opublikowanie powieści w czasopiśmie "Sowriemiennik", pełniącym wówczas rolę organu rewolucyjnych demokratów, przy- niosło Gonczarowowi sukces. Bieliński swoją recenzją narzucił czytelnikom interpretację powieści. Stanowiła ona, według krytyka, rozrachunek z postawą romantyczną. Romantyzm przegrywał w niej z racjonalną i praktyczną postawą bohatera nowych czasów. W rzeczywistości utwór Gonczarowa zawiera głębsze przesłanie. Do zbliżenia Gonczarowa z radykalnym środowiskiem pisma "Sowriemiennik" doszło dzięki liberałom z salonu Majkowa. Jednych i drugich łączył w tym czasie zapał reformatorski.
W 1852 roku Iwan Gonczarow zrezygnował z pracy w ministerstwie i jako sekretarz i kronikarz admirała J. Putiatina udał się na wyprawę dookoła świata na fregacie "Pallada". Oficjalnym celem wyprawy było umocnienie Rosji na rynkach światowych, naprawdę jednak chodziło o Japonię. Był to bowiem okres wychodzenia Japonii z izolacji i Rosja pragnęła uzyskać dostęp do jej portów, a także uregulować sprawę granic. Nie bez znaczenia była także rywalizacja ze Stanami Zjednoczonymi, które w 1852 roku wyruszyły na "podbój" Japonii. Zadaniem Gonczarowa było przysyłanie szkiców z podróży, których publikacja miała zachęcić Rosjan do aktywności handlowej. W całości szkice zostały wydane w roku 1858 pod tytułem Fregata "Pallada" (Friegat "Pałłada"). Pisarz okazał się spostrzegawczym obserwatorem specyfiki obcej kultury, nic więc dziwnego, że jego szkice odniosły natychmiastowy sukces nie tylko w Rosji, ale także za granicą. Po powrocie z ekspedycji Gonczarow podjął pracę w Petersburskim Komitecie Cenzury.
Przyjął także obowiązki nauczyciela literatury rosyjskiej carewicza Aleksandra - następcy tronu. Naraził się tym w środowisku Bielińskiego. Później sam Gonczarow zaprzeczał, jakoby Bieliński miał wpływ na jego światopogląd. Na stanowisku cenzora Gonczarow ułatwił wydanie wielu rosyjskich i zagranicznych pisarzy: Turgieniewa, Pisiemskiego, Mickiewiczowa. Zwalczał bezwzględnie wszelki polityczny radykalizm w literaturze, czym naraził się lewicowej inteligencji. Izolację tę pogłębił fakt, że w latach 1862-63 podjął się redagowania oficjalnej gazety "Siewiernaja Poczta". Gonczarow cenił sobie państwową posadę, która umożliwiała, jego zdaniem, niezależność od środowisk literackich, na czym mu zależało.
Dlatego pisarze nadali mu przydomek Obłomow, związany z postawą życiową bohatera najbardziej popularnej powieści pisarza. Projekt tej powieści powstał jeszcze w roku 1847. W roku 1849 Gonczarow opublikował rozdział zatytułowany Sen Obłomowa (Son Obłomowa). Całość skończył dziesięć lat później. Powieść wywołała zaciekłe spory. Świadczyło to o wadze i aktualności zawartego w niej problemu. Radykałowie wprowadzili nawet do krytyki społecznej termin obłomowszczyzna (obłomowszcina).
Posiadał on negatywną konotację i oznaczał apatię, nieprzydatność społeczną, pasożytnictwo i lenistwo (N. Dobrolubow, Co to jest obłomowszczyzna / Czto takoje obłomowszczina, 1859). Krytyka konserwatywna ujrzała w Obłomowie naturę szlachetną, indywidualność nie poddającą się modom, zachowującą wierność wartościom. Podobnie jak w przypadku Obłomowa, także pomysł napisania powieści Urwisko (Obryw, 1868), powstał dużo wcześniej, bo w roku 1849. Utwór ten stał się powodem poważnego konfliktu między Gonczarowem a zaprzyjaźnionym z nim Iwanem Turgieniewem. Pisarz zdradził Turgieniewowi projekt powieści, a gdy ukazało się Szlacheckie gniazdo Turgieniewa, odnalazł w nim bohaterów i wątki przypominające Urwisko. Turgieniew, obrażony tymi podejrzeniami, zażądał pojedynku.
Sprawa skończyła się w roku 1860 w sądzie, eksperci orzekli, że zbieżności są przypadkowe. Turgieniew zerwał stosunki z Gonczarowem, choć po jakimś czasie obaj pisarze pogodzili się. Powieść Gonczarowa porusza problem nihilizmu - nowej choroby rewolucyjnej młodzieży. Pisarz ukazuje także upadek współczesnej sztuki, wykorzenionej z tradycji estetyki chrześcijańskiej. Powieść Urwisko była ostatnią większą publikacją Gonczarowa. Po niej pisarz drukował wyłącznie szkice wspomnieniowe i artykuły krytyczne. Na uwagę zasługuje dojrzały szkic poświęcony inscenizacji dramatu Aleksandra Gribojedowa Mądremu biada (Okrutne męki / Million tierzanij, 1872). Dwadzieścia lat pisarz spędził w samotności i milczeniu. Jedynie korespondencja świadczy o tym, że nadal żywa była jego niezwykła zdolność obserwacji współczesnego życia. Zmarł w 1891 roku.