Reklama

Liryka wczesnego romantyzmu w Niemczech

​Najciekawszą postacią wczesnego romantyzmu niemieckiego jest Friedrich von Hardenberg (1772-1801) znany jako Novalis. Urodził się na zamku Oberwiederstedt k. Hettstedt (góry Harzu) w rodzinie dyrektora tamtejszych salin, znanego z rygorystycznie pietystycznych poglądów. Studiował filozofię i prawo w Jenie (gdzie poznał m.in. F. Schillera), Lipsku i Wittenberdze; utrzymywał przyjacielskie kontakty z F. Schleglem. W latach 1797-99 studiował górnictwo, chemię i matematykę we Freibergu i potem został zarządcą w salinach koło Weissenfels.

Największą tragedią jego życia stała się śmierć zaledwie 15-letniej narzeczonej, Zofii von Kühn, którą poznał w 1795 roku. Wstrząs psychiczny, którego doznał, wpłynął całkowicie na jego postawę wobec świata: stworzył wówczas najbardziej znane swoje dzieło, Hymny do nocy (Hymnen an die Nacht, 1797, opublikowane 1800). Pisane  rytmiczną prozą Hymny są niesłychanie przejmującym, jak na owe czasy, wołaniem o śmierć, która mogłaby połączyć poetę z ukochaną: noc - która stanie się wierną towarzyszką wszystkich romantyków - jest tu symbolem siły stwórczej, pozwalającej człowiekowi odkryć nieznane zakamarki duszy. O ile mroczna liryka Hölderlina tłumaczona była obłąkaniem poety - o tyle w przypadku Novalisa mamy do czynienia z całkowicie świadomym zamysłem, z konsekwentną postawą wobec świata, bytu, śmierci.

Reklama

Osobne miejsce w poezji niemieckiej wczesnego romantyzmu należy się Clemensowi Brentano (1778-1842) oraz Achimowi von Arnimowi (1781- 1831). Brentano urodził się w Ehrenbreistein k. Koblencji i był bratem Bettiny (właśc. Elisabeth Catharina Ludowica Magdalene von Arnim, 1785- 1859), postaci o niebywałych wpływach w ówczesnych środowiskach kulturalnych (przyjaźniła się m.in. z Goethem, Tieckiem, braćmi Grimm, Varnhagenem von Ense, Beethovenem, Schleiermacherem, braćmi Humboldt, Savignym). Bettina była znana z nieprzejednanych poglądów politycznych: atakowała m.in. państwo pruskie za utrzymywanie kary śmierci, nieludzki system więziennictwa, występowała w obronie ludzi skazanych za poglądy polityczne (w latach 40. XIX w. wstawiła się za   Ludwi- kiem Mierosławskim). 

Jej pisarstwo to przede wszystkim prace krytycznoliterackie (rozprawy o Goethem i o dziele brata). W 1802 roku poznała, a w 1811 roku poślubiła Ludwiga Achima von Arnima, berlińczyka, który miał już za sobą debiut w postaci powieści Hollin’s Liebeleben (1810) i który pasjonował się, podobnie jak Brentano,  folklorem niemieckim. Pasja ta sprawiła, że przyszli szwagrowie zaczęli ze sobą współpracować: efektem tych wspólnych poszukiwań, podróży i rozmów stał się potężny, trzytomowy zbiór pieśni ludowych Cudowny róg chłopca  (Des Knaben Wunderhorn, 1806-08). Brentano i von Arnim posługują się w nim dość już archaicznym pojęciem "ludowości", zaliczając do folkloru zarówno pieśni i "gadki" chłopskie, jak też eposy rycerskie i pieśni religijne. Ar- nim często parafrazował oryginalne utwory, nadając im zupełnie odmienny sens. 

Brentano był lirykiem bardziej od Arnima ekspresyjnym, a zarazem bardziej wyrazistym. Pisał językiem nacechowanym emocjonalnie, niemniej prostszym: unikał  zbyt skomplikowanej metaforyki i symboliki, wspaniale też umiał łączyć subtelne obrazy przyrody z głębokimi uczuciami - od euforycznej radości po smutek i przygnębienie. W 1803 roku Brentano poślubił poetkę Sophie Mereau, która zmarła po niecałych trzech latach małżeństwa - fakt ten wpłynął mocno na psychikę Brentana i sprawił, że coraz bardziej zaczął się on interesować zagadnieniami religijnymi. W latach 1819- 24 czuwał przy łożu śmierci augustianki- stygmatyczki Anny Kathariny Emmerick i spisywał jej wizje. Adalbert von Chamisso (właśc: Louis Charles Adélaide de Chamisso de Boncourt; 1781-1838) urodził się we francuskiej Szampanii na zamku Boncourt, pochodził z arystokratycznej rodziny, która w czasie rewolucji zbiegła z Francji do Niemiec. 

W 1796 roku został paziem królowej Prus, w latach 1798-1807 służył jako oficer w armii, odbył studia przyrodoznawcze w stolicy, a w 1815 roku udał się w trzyletnią podróż morską dookoła świata - jej owocem jest interesujący Dziennik (Reise um die Welt in den Jahren 1815-1818, 1836). Po powrocie został adiunktem w berlińskim Ogrodzie Botanicznym (później mianowano go przełożonym tamtejszego herbarium). Jego pracy naukowej towarzyszyły udatne próby literackie, m.in. popularna do dziś Przedziwna historia Piotra Schlemihla (Peter Schlemihls wundersame Geschichte, 1813), fantastycznogroteskowa opowieść o człowieku, który sprzedał swój cień diabłu. Wcześniej zdobył uznanie cyklem baśni Adalberts Fabel (Opowieści Wojciechowe, 1806), a jego liryki z cyklu Miłość i życie kobiety (Frauenliebe  und - leben) stały się inspiracją dla pieśni Roberta Schumanna. 

Tuż przed śmiercią wydał rozprawę o językach Hawajów (Über die Hawai’sche Sprache). Życie Karoline Friederike Louise Maximiliane von Günderrode, znanej jako Tian (1780-1806) jest w pewnym sensie symboliczne dla okresu wczesnego romantyzmu. Urodzona w Karlsruhe, w rodzinie radcy dworu tamtejszego księcia, od dzieciństwa stykała się z literaturą (ojciec pisywał rozpra- wy historyczne oraz utrzymane w stylu klasycznym idylle). Po śmierci ojca (1786) przeprowadziła się z matką do Hanau, zaś jako siedemnastolatka za- mieszkała w pensji dla panien ze szlacheckich rodzin ewangelickich. W 1800 roku poznała Brentana, Bettinę von Arnim oraz kilka osób z kręgu jenajskiego. 

Pierwsze utwory opublikowała w 1804 roku; nosiły one ślady zależności od Schillera i Schellinga (Wiersze  i  fantazje,  Gedichte und Phantasien), a rok później ukazały się Fragmenty poetyckie (Poetische fragmente). Napisała dwuaktowy dramat Udohla (1805) oraz dramat Melete (1806, opublikowany sto lat później). Interesująco zapowiadająca się kariera literacka Karoliny zakończyła się tragicznie: zawiedziona  miłość  do uczonego z Heidelbergu, badacza mitów Friedricha Creuzera, popchnęła ją do samobójstwa (utonęła w Renie w okolicach Winkel). Symbole i motywy charakterystyczne dla poezji romantyzmu pojawiają się w twórczości pochodzącego ze Szwabii Ludwiga Uhlanda (1787-1862). Całe życie spędził w Tybindze, z wyjątkiem krótkich okresów pobytu w Paryżu i Stuttgarcie. W Tybindze skończył studia prawnicze  i językoznawcze: te pierwsze dawały mu utrzymanie (pracował m.in. w ministerstwie sprawiedliwości, 1810- 14) - drugie, pogłębione w Paryżu, dały wgląd w starą literaturę francuską i niemiecką. Wypowiedzi na tematy polityczne naraziły go jednak na niechęć władz i rozstał się z myślą o karierze urzędniczej. Od 1829 roku był profesorem literatury w rodzinnej Tybindze. 

Uhlanda uważa się za najwybitniejszego przedstawiciela liryki Szkoły Szwabskiej (Schwäbischer  Dichterkreis):  wrażliwość  łączył z umiejętnością odnajdywania w tradycji germańskiej i nordyckiej nie- zwykłych motywów, postaci, legend, które włączał do licznych ballad. Była to zarazem synteza klarownej, niemal klasycznej formy z romantyczną fantastyką i tematami, które kształtowały oblicze literatury niemieckiej w pierw- szych dekadach XIX wieku. Sięgał po dzieje Nibelungów (Przekleństwo piewcy; Des Sängers Fluch, 1804), pierwiastki ludowe. W pieśniach politycznych jawi się jako obrońca uniwersalnych wartości: przyjaźni, wolności, honoru. Nieobce mu były również pierwiastki polskie: w zbiorze zwanym Polenlieder znajduje się wiersz Mickiewicz. Melodyjność i prostota poezji Uhlanda  sprawiła,  że  po jego wiersze sięgali  często    kompozytorzy: J. Brahms, F. Liszt, F. Mendelssohn-Bartholdy, F. Schubert (pieśń Dobry towarzysz, Der gute Kamerad jest do dziś w Niemczech śpiewana nad gro- bem poległego lub zmarłego żołnierza). Interesującym zjawiskiem w niemieckiej poezji romantycznej jest zainteresowanie liryką i epiką Bliskiego i Dalekiego Wschodu. 

Najciekawsze formy przybrało ono u Friedricha Rückerta (1788-1866). Urodzony w Schwe- infurcie, studiował prawo i filologię w Würzburgu i Heidelbergu, gdzie habilitował się (1811) na podstawie rozprawy o mitologiach orientalnych. Od 1826 roku - po okresie pracy w charakterze  nauczyciela gimnazjalnego i prywatnego docenta - prowadził katedry orientalistyki w Erlangen i Berlinie. Rückert był mistrzem sonetu (Sonety w zbroi, Geharnischte  Sonette, 1814), układał wiersze stylizowane na gazele i tłumaczył teksty oryginalne, napisał kilkanaście cennych rozpraw o kulturze Orientu (m.in. Mądrości braminów, 1836-39). Mistrzem sonetu był także hrabia August von Platen (właśc. Karl August Georg Maximilian Graf von Platen- Hallermünde, 1796-1835). Pochodził ze starej, lecz zubożałej rodziny arystokracji bawarskiej. W latach 1806- 18 służył w armii, po czym postarał się o zwolnienie i rozpoczął studia w Würzburgu (literatura i językoznawstwo). W 1826 roku za sugestią swego wydawcy, Cotty, przeniósł się do Włoch, gdzie oddał się bez reszty wędrówkom (zmarł w Syrakuzach na Sycylii). 

Zasłynął z misternych sonetów, poświęconych m.in. Wenecji (Sonette aus Venedig, 1825), stylizowanych  gazeli  (Ghase- len i Neue Ghaselen, 1821-23), uprawiał także dramatopisarstwo i epikę historyczną (Geschichten des Königreichs Neapel von 1414 bis 1443; Dzieje królewskiego  Neapolu 1414-1443, 1833). Zainteresowania kulturą antyczną sprawiły, że von Platen - początkowo zwolennik estetyki romantycznej - stopniowo się od niej oddalał i w końcu stał się jej otwartym krytykiem, zarzucając współczesnym mu twórcom "ciemność" i brak dyscypliny formalnej. Z okolic Raciborza (Ratibor) na Śląsku pochodził urodzony na zamku Łubowice (Lubowitz) Joseph Karl Benedikt von Eichendorff. W latach 1805-12 studiował prawo  w  Halle,  Heidelbergu  i  Wiedniu.  1813-15 brał udział w kampanii antynapoleońskiej, a od 1816 roku był urzędnikiem administracji pruskiej  we Wrocławiu, Gdańsku i Królewcu. W końcu osiadł w Berlinie, gdzie mianowano go kierownikiem wydziału katolickiego w ministerstwie ds. wyznań (podał się do dymisji w 1844 roku). 

Na starość powrócił w rodzinne strony (zmarł w Nysie, Neißen),  do których nie przestał tęsknić. Jako poeta - uprawiał bowiem także z powodzeniem prozę - uważany jest za niezrównanego piewcę krajobrazu, któremu nadawał niepowtarzalny koloryt.  Szczególnie  pięknie pisał o niemieckich lasach - zarówno tych tajemniczych i groźnych, jak też prześwietlonych słońcem. W jego wierszach pojawiają się podobne, bądź wręcz identyczne motywy - które za sprawą subiektywnego oświetlenia nabierają zupełnie innych  znaczeń (liczne wiersze zatytułowane Abend; Wieczór, Abschied/Pożegnanie, Die Nacht; Noc, Morgenlicht/Światło poranka etc.). Widać w tej poezji wpływ Josepha Görresa (1776-1848, przyrodnik, znany miłośnik pejzażu, zwłaszcza Nadrenii), Goethego, Novalisa, Ludwiga Tiecka. Zainteresowanie folklorem i podróże po różnych stronach Niemiec ułatwiły mu uprawianie nowelistyki; pozostawił także tłumaczenia z literatury hiszpańskiej oraz prace historycznoliterackie.


Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama