Powszechnie przyjmuje się, że rok 1660 rozpoczyna w Anglii okres literatury nowoczesnej. Stwierdzenie to może wyglądać na paradoks: dlaczego „nowoczesna” literatura, skoro nie wzbogaciła kanonu o choćby jeden utwór zasługujący na miano arcydzieła?
A jednak powrót Karola II na tron, oznaczający ostateczną klęskę ambicji stworzenia w Anglii republiki purytańskiej, to wydarzenie które, obok politycznych, miało również ogromne konsekwencje w dziedzinie literatury. Nastąpił odwrót od metafizyki, dyskusji na temat wartości, zasad moralnych, miejsca człowieka we wszechświecie.
Ludzie pióra, znużeni cenzurą purytańską, z ulgą przyjęli odrzucenie obowiązującego w okresie republiki etosu; jedni wciąż próbowali podejmować rozważania polityczno-religijne (ci wkrótce mieli się przekonać, że reżim anglikański był równie nietolerancyjny, jak purytański), drudzy przyjęli satyryczną formułę pisania o wartościach moralnych (byli to przeważnie autorzy komedii; tym wiodło się lepiej), inni wreszcie, nieliczni, znaleźli własny głos, niezależny od ducha epoki (ci przetrwali, a ich twórczość stanowiła inspirację dla autorów późniejszych i wyzwanie dla dzisiejszego czytelnika - np. poezja Thomasa Traherne).
Tło historyczne
Aby zrozumieć problematykę podejmowaną przez autorów prozy religijnej, musimy pokrótce ukazać najważniejsze elementy tła historycznego epoki restauracji.
Wraz z powrotem Stuartów wrócił do Anglii Kościół anglikański. Karolowi II obcy był klimat fanatyzmu religijnego - w 1650 roku układał się z protestantami szkockimi, a będąc na wygnaniu we Francji gościem Ludwika XIV w tajemnicy przyjął wiarę katolicką. Prawdopodobnie miał nadzieję, że uda mu się rządzić Anglią w duchu tolerancji religijnej. Przed wstąpieniem na tron, w Declaration of Breda, obiecał to swoim poddanym. W podobnym tonie utrzymane są Declarations of Indulgence (1662, 1672), gwarantujące nieanglikanom (zarówno katolikom, jak i protestantom) wolność wyznania.
Jednak Karol II nie rządził sam. Zarówno anglikański parlament, jak i anglikańscy biskupi wymogli na królu zgodę na szereg ustaw represyjnych, ograniczających lub wręcz uniemożliwiających praktykowanie religii innych niż anglikańska. Były to: Corporation Act (1661) - na mocy którego wszyscy członkowie korporacji miejskich musieli przyjmować sakramenty zgodnie z rytuałem Kościoła anglikańskiego. Act of Uniformity (1662) - określający Book of Common Prayer jako jedyny dozwolony modlitewnik. Conventicle Act (1664) - zabraniający dysydentom spotkań religijnych w domach prywatnych. Ostatecznym ciosem wymierzonym w ideę tolerancji był Test Act z roku 1673, który wymagał, aby wszyscy urzędnicy państwowi praktykowali religię anglikańską.
Literatura epoki restauracji odzwierciedla reakcje autorów purytańskich - a także anglikańskich - na politykę religijną Karola II i dlatego nie można jej w pełni zrozumieć bez znajomości powyższych faktów historycznych.