Obraz literatury francuskiej 2. połowy XIX wieku rysuje się wyjątkowo bogato i różnorodnie. Przeplatają się w nim różne nurty i tendencje estetyczne, które trudno oddzielić granicami chronologicznymi. Ciągle żywy jest romantyzm, który - chociaż w latach czterdziestych zaczął przechodzić przesilenie - owocował jeszcze ważnymi dziełami, a Wiktor Hugo, jego główny patron, zmarł dopiero w 1885. Idee romantyczne nie zostały zresztą nigdy do końca zapomniane, lecz podjęte i przetworzone przez modernistów za pośrednictwem takich twórców, jak Théophile Gautier, Charles Baudelaire czy Gérard de Nerval.
Jednocześnie jednak pomiędzy nurtami nastawionymi na ogólnie pojmowaną duchowość - romantyzmem i rozwijającym się pod koniec wieku symbolizmem - pojawił się nowy nurt, proponujący odmienne koncepcje estetyczne i światopoglądowe, który nadał literaturze francuskiej nowy wymiar i zaowocował szeregiem arcydzieł, zwłaszcza w prozie - realizm. Za umowną datę początku okresu realizmu w literaturze francuskiej uważa się niekiedy rok 1848, kiedy to w wyniku rewolucji została obalona Monarchia Lipcowa i ogłoszona krótkotrwała Druga Republika, a następnie (1851) przewrót Ludwika Napoleona Bonaparte doprowadził do powstania Drugiego Cesarstwa.
Owe zmiany o charakterze politycznym pociągnęły za sobą konsekwencje społeczne - przede wszystkim zarysował się wyraźny rozziew między warstwami biednymi i środowiskami robotniczymi, które odegrały kluczową rolę w przewrocie 1848 r., a bogatą burżuazją, która uczyniła z nich narzędzie walki o władzę, jednak po osiągnięciu swoich celów odmówiła im wpływu na losy kraju i obiecanych świadczeń. Rozgoryczenie i rosnąca determinacja ludu dały o sobie ponownie znać w okresie wojny z Prusami (1870-71), kiedy to podczas oblężenia stolicy przez wojska pruskie powstała Komuna Paryska - rewolucyjna rada obrony miasta, oskarżająca rząd o zdradę narodu i paktowanie z nieprzyjacielem. W wyniku gwałtownych i dramatycznych starć, odznaczających się bezwzględnością obu stron ("krwawy tydzień" 22-28 maja 1871) siły rządowe położyły kres tej pierwszej rewolucji proletariackiej. Francja w wyniku przegranej wojny straciła Alzację i część Lotaryngii oraz została zmuszona do zapłacenia wysokiej kontrybucji.
Skutkiem tej konfrontacji społecznej i osłabienia pozycji Francji na arenie międzynarodowej były zmiany mentalności, znajdujące odbicie w literaturze i sztuce, gdzie kwestie socjalne, prezentowane w konwencji analitycznej i obserwacyjnej, zaczęły wyraźnie dominować nad panującym dotychczas podejściem subiektywnym lub idealistycznym. Jednak w historii idei trudno wyznaczyć wyraźne granice czasowe i chociaż mianem epoki realizmu określana jest - ze względu na obfitość dzieł reprezentujących tę metodę literacką - druga połowa XIX wieku, to zapowiedzi tendencji realistycznych należy szukać o wiele wcześniej. Można je dostrzec na przykład w twórczości Stendhala, zaś za rzeczywistego prekursora tego nurtu wypada uznać Honoré de Balzaca, który, mimo że żył i tworzył w epoce romantyzmu (1799-1850), stosował w swoich utworach właściwą realizmowi strategię obserwacyjną, zobiektywizowaną i analityczną, odmienną od założeń artystycznych przyświecających współczesnym mu romantykom.