W roku 1839, gdy Fredro już trwał niezłomnie odwrócony od publiczności, pojawił się w kraju inny pisarz wysokich lotów. Jego pierwsze dzieło - znakomite i w całym dorobku najlepsze - ukazało się wprawdzie w Paryżu, lecz autor Pamiątek Pana Seweryna Soplicy Cześnika Parnawskiego pozostawał w kraju nie tylko swą realną obecnością, ale i swym pogodzeniem się z wyrokami historii, które przesądziły o losie Rzeczypospolitej. Henryk Rzewuski (1791-1866) był najstarszym wiekiem z romantyków polskich. Rzecz symboliczna, był co do dnia rówieśnikiem Konstytucji 3 maja, nota bene pryncypialnie odrzucanej w jego hetmańsko-republikańskiej rodzinie.
Dwie jego siostry, Karolina Sobańska i Ewelina Hańska (późniejsza żona Balzaka), stały się romantycznymi damami europejskiej sławy. I Karolina, i Henryk należeli do owych towarzyszy podróży, którym Mickiewicz zadedykował swe Sonety krymskie; ta pierwsza nie przypadkiem uchodzi za pierwowzór salonowej uwodzicielki D.D. (Donny Dżiowanny, czyli Don Juana w spódnicy) z sonetów odeskich. Znajomość z Mickiewiczem przyszły epik świata szlacheckiego odnowił w Rzymie w roku 1830; podobno miał już wówczas skonkretyzowane plany pisarskie i zyskał dla nich żywą przychylność podziwianego już, acz kilka lat młodszego romantyka. Swe Pamiątki Soplicy ogłosił w pięć lat po Panu Tadeuszu i uzyskawszy szerokie poparcie krytyki emigracyjnej i krajowej, stał się jednym z koryfeuszy polskiej prozy.
Wraz z Michałem Grabowskim, czołowym autorytetem krytycznym w polistopadowym kraju i powieściopisarzem historycznym o orientacji walterscottowskiej (m.in. Koliszczyzna i stepy, 1838; Stanica Hulajpolska, 1840-41; Pan starosta kaniowski, 1856), kształtował ideologię literacką tzw. koterii petersburskiej pod hasłami tradycji i skrajnego lojalizmu rosyjskiego. Wsparte oddziaływaniem "Tygodnika Petersburskiego", idee owej koterii czy "pentarchii kresowej", przynajmniej idee dotyczące wagi powieści historycznej o tematyce szlacheckiej, zyskały szeroki rezonans. Sam Rzewuski, coraz bardziej zacietrzewiony na punkcie konserwatywnego legitymizmu i coraz natarczywiej głoszący myśl o definitywnym upadku narodu polskiego i ostatecznej przynależności ziem zabranych do korony imperatora rosyjskiego, popadał w coraz głębszy konflikt z opinią publiczną. Nawet jeśli pesymistyczne koncepcje na temat dziejów Polski, ukształtowane pod wpływem myśli francuskiej, nadawały się do czysto racjonalnej oceny, a przeto dawały się usprawiedliwić jako eksperyment intelektualny, jawnym zaprzaństwem - po prostu zdradą narodową - wypada nazwać przyjęcie funkcji redaktora"Dziennika Warszawskiego" (1851-56), reprezentującego stanowisko władz rosyjskich.Biografia ideologa lojalizmu i paseizmu nie przeszkodziła w rozwoju prozy neosarmackiej.
Przyczynili się do jej sukcesu i rozpowszechnienia pisarze dwu generacji romantycznych; starsi to, obok Rzewuskiego i Grabowskiego, Ignacy Chodźko (cykle: Obrazy litewskie - tu m.in. Pamiętniki kwestarza, Brzegi Wilii, Dworki na Antokolu - i Podania litewskie) i Michał Czajkowski (m.in. Powieści kozackie; Józef Ignacy Kraszewski, przejściowo związany z koterią i "Tygodnikiem Petersburskim" oraz Konstanty Gaszyński (Kontuszowe pogadanki i obraz- ki z szlacheckiego życia). O żywotności tego nurtu w młodszych pokoleniach świadczy neosarmacka twórczość Zygmunta Kaczkowskiego (rocznik 1825, autor Murdelia czy Annuncjaty) oraz najmłodszego polskiego romantyka, Walerego Łozińskiego (Szlachcic chodaczkowy; Szaraczek i karmazyn; Zaklęty dwór), urodzonego w r. 1837 członka formacji lwowskich zwiastunów powstania styczniowego. Neosarmacką poezję - w tonacji romantycznej bądź sentymentalnej - uprawiali Wincenty Pol, Władysław Syrokomla i autorzy pomniejsi. Rozpowszechnienie się literatury neosarmackiej miało z pewnością przyczynę ideową: poszukiwanie w kulturze stanu szlacheckiego odzwierciedlenia indywidualnych rysów polskiego ducha narodowego, najtrwalszych mocy więzi zbiorowej i znaków dziejowych powołań Polski. Utrwalanie tradycji domowych, rolniczych, myśliwskich, dworskich i sejmikowych, wpisywanie w pamięć zbiorową herbowych legend czy rodowych paranteli, stawało się rytuałem przetrwania i pełniło funkcję konsolacyjną. Ta literatura mogła liczyć na życzliwy i szeroki odbiór nie tylko w kręgach szlachecko-ziemiańskich, jako że identyfikacja narodowa sięgała szerzej, a nadto pisarstwa neosarmackie korzystało z atrakcyjnych form literackich.
Królowała gawęda, mała forma narracyjna (bądź poemat niewielkiego formatu), wydobyta z oralnych żywiołów kultury środowiska szlacheckiego, z charakterystycznych dla tego środowiska cech dyskursu, socjolektu. Jak sama nazwa gatunku wskazuje, gawęda szczególnie eksponuje słowo, czyni je na swój sposób podstawową treścią przekazu. Gawęda stanowi zapis aktu żywej komunikacji, styl pisany roztapia się w prezentacji słowa mówionego, a sposób mówienia stanowi nierozerwalną całość z treścią spontanicznej, kunsztownie nieskładnej opowieści i z postacią samego narratora, starego, ciekawego świata szlachcica, który z niejednego pieca jadł chleb, lecz swą umysłowością nie przerastał kontuszowej braci. Poczytność literatury o tematyce szlacheckiej wiąże się też z powodzeniem gatunku powieściowego: walterscottowską dynamiką akcji, regionalizacją i swoistą egzotyzacją przedstawionej rzeczywistości bądź kronikarską nieśpiesznością czy pietyzmem w studiowaniu środowiskowego szczegółu.
Nad neosarmackim powieściopisarstwem góruje jeszcze jeden utwór Rzewuskiego, Listopad (1845). Pisarz starał się, by opowieść o okrutnych losach młodych braci Strawińskich, osnuta na wydarzeniach konfederacji barskiej, otrzymała wymiar tragedii rodzinnej i rozprawy historiozoficznej, toteż wzniósłszy się ponad światopoglądowe uprzedzenia, przedstawił przeciwne siły i środowiska (staroszlacheckie, konfederackie oraz królewskie, oświeceniowe) w duchu historiograficznej pełni i epickiej sprawiedliwości. Listopad, epopeja zagłady narodu szlacheckiego, może stanąć obok najwybitniejszych dokonań europejskiej powieści historycznej tej doby.