Druga połowa XIX wieku (a właściwie okres od lat 40. do 90.) obejmuje w rosyjskiej historii dwa okresy. Pierwszy przypada na schyłek panowania Mikołaja I. Śmierć imperatora (1855) zbiegła się z klęską Rosji w wojnie krymskiej (1853-55), co pogrzebało nadzieje na wyzwolenie spod panowania tureckiego Konstantynopola, kolebki wschodniego chrześcijaństwa. Sojusz Anglii i Francji z Turcją dowiódł nieskuteczności rosyjskiej polityki zagranicznej.
Klęska wykazała też polityczną i militarną słabość Rosji. Drugi okres upłynął pod znakiem liberalnych reform Aleksandra II. Miały one na celu ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej, rozchwianej przez nastroje antyrządowe, spowodowane przegraną wojną i ujawnieniem korupcji w wojsku. Głównym celem reformy było zniesienie pańszczyzny. Schyłek rządów Mikołaja I oceniany jest w zależności od opcji polityczno-światopoglądowej.
Dla jednych są to czasy stabilizacji wewnętrznej, dobrobytu, rozwoju nauki i kultury. Wielka literatura rosyjska rozwijała się właśnie wtedy. Zrodziła się oryginalna myśl filozoficzna. Dla innych był to czas zastoju, ucisku, dyktatu cenzury, zakończony kompromitacją polityczną na arenie międzynarodowej. Na skutek zaszłości historycznych negatywna ocena epoki mikołajowskiej i okresu reform stała się obowiązująca w XX wieku i wpłynęła na redakcję podręczników. W polskiej historiografii ten okres dziejów Rosji interpretowany jest w kontekście stosunków polsko-rosyjskich i klęski powstania styczniowego. Krytycznie ocenia się postawę rosyjskich konserwatystów, którzy uważali, że Polska winna wraz z innymi Słowianami pozostawać pod opieką Rosji.
Polacy większe nadzieje pokładali w lewicy rosyjskiej, działającej na rzecz destabilizacji wewnętrznej państwa. Lewica uznawała polskie aspiracje wolnościowe, widząc w tym wygodne narzędzie dla walki z imperium - więzieniem narodów. Jak pokazała historia, również zwycięscy rewolucjoniści nie wyrzekli się ambicji imperialnych. W drugiej połowie XIX wieku w Rosji zaczęto poszukiwać nowych dróg filozoficznego ujęcia związku między naturą a społeczeństwem. Znalazły one swój wyraz zarówno w naukach humanistycznych, jak i przyrodniczych.
W literaturze tendencja ta odzwierciedliła się w poetyce realizmu i programie szkoły naturalnej. Filarami jej programu literackiego były humanizm, ludowość i wrażliwość na problemy społeczne. Realizowali go w swojej twórczości Nikołaj Niekrasow i Michaił Sałtykow-Szczedrin, a w okresie swej literackiej młodości - Iwan Turgieniew, Iwan Gonczarow, Aleksander Hercen i Fiodor Dostojewski. Teoretykami kierunku byli: Wissarion Bieliński, Nikołaj Czernyszewski, Nikołaj Dobrolubow. Promowali oni nowy gatunek epicki - tzw. szkic fizjologiczny. Były to krótkie opowiadania w sposób naturalistyczny przedstawiające patologię życia społecznego. Utwory te zdominowały prozę i przyczyniły się do wytworzenia jednostronnego obrazu rzeczywistości rosyjskiej.
W miarę dojrzewania pisarze, którzy pod wpływem Bielińskiego w początkach swojej twórczości uprawiali ten gatunek, porzucali go. Bieliński przyczynił się także do zaniku poezji, gdyż utylitarne cele, jakie narzucił literaturze, skłaniały do promowania prozy. Program Bielińskiego odzwierciedlała polityka wydawnicza takich czasopism literackich, jak "Sowriemiennik" i "Russkoje słowo", a u schyłku epoki - "Otieczestwiennyje zapiski". Studium człowieka przeciętnego (maleńkij czełowiek) w literaturze, propagowane przez środowisko Bielińskiego trafiło na zdecydowany opór prawo- sławnej teologii człowieka, osadzonej w kontekście metafizyki historii. Prekursorami tego sposobu myślenia byli Aleksiej Chomiakow i Iwan Kiriejewski.
W tym duchu tworzyli: dojrzały Fiodor Dostojewski, Konstanty i Iwan Aksakowowie, Jurij Samarin i Nikołaj Strachow. Rozwinął się także silny nurt filozofii historii, a także teorii kultury i cywilizacji, reprezentowany przez tegoż Chomiakowa, Nikołaja Danilewskiego, Konstantego Leontjewa, obecny był także w twórczości Fiodora Tiutczewa. Literatura konserwatywna lat 60. czerpała z wzorców ideowych słowianofilstwa i tzw. poczwienniczestwa - idei "narodowej gleby" jako fundamentu i formy społecznego i duchowego rozwoju Rosji. W tym czasie lewicowi radykałowie, w odpowiedzi na nieudane reformy włościańskie Aleksandra II, stworzyli ideologię narodnicką i program tzw. chodzenia w lud w celu szerzenia propagandy rewolucyjnej i wzniecania buntów chłopskich (w latach 80. zastąpi ją propaganda marksistowska, uprawiana w dużych miastach).
Wśród narodników działała reprezentatywna grupa tzw. raznoczyńców - inteligentów nieszlacheckiego pochodzenia. Ich czołowym ideologiem był Nikołaj Czernyszewski. Gdy w 1861 roku chłopi uzyskali wolność, ale ziemi nikt za darmo nie otrzymał, rewolucyj- ni demokraci zaczęli przygotowywać rewoltę. Trzeci nurt - liberalny - ukierunkowany był na realizację ideału harmonijnego rozwoju Rosji w łączności z Zachodem, kontynuowanie reform, budowanie samorządności społeczno- politycznej. Jego przedstawiciele to Borys Cziczerin i Konstanty Kawielin. Literatura lat 70. była zaangażowana w wydarzenia historyczne i społeczne.
Zgodnie z ich wewnętrzną logiką inteligent-raznoczyniec, działacz narodnicki, przekształcił się w rosyjskiego nihilistę, który jednych przeraził, a w drugich wzbudził nadzieję. Przyjął postać bohatera pozytywnego w prozie Czernyszewskiego, łagodnie negatywną w powieściach liberała - Turgieniewa i zdecydowane oblicze opętanego terrorysty w powieściach Dostojewskiego. Kroniki policyjne tych czasów pełne były doniesień o indywidualnych aktach terroru. Dostojewski obrał je za kanwę swojej powieści Biesy. Po udanym zamachu na Aleksandra II w roku 1881, na skutek braku oczekiwanych radykalnych zmian, ideologia terroru załamała się.