Początek romantyzmu rosyjskiego zbiegł się w czasie z ostatnią fazą procesu sekularyzacji kultury rosyjskiej. Romantyzm w dużej mierze stanowił reakcję na to zjawisko. Odrzucając kosmopolityczne wartości oświecenia starał się odsłonić prawdę rodzimej tradycji, ojczystej historii i wiary. W pierwszej fazie, w latach dwudziestych XIX w. wśród romantyków związanych z ugrupowaniem Arzamas dominował jeszcze typowy dla oświecenia pogardliwy stosunek do ideałów konserwatywnych, dla poszanowania języka, nagminne było parodiowanie tekstów liturgicznych. Wraz z zaznaczaniem się wpływów filozofii idealizmu niemieckiego następował powrót do prawosławia i rosyjskiej kultury narodowej.
Na gruncie syntezy obu tendencji zrodziła się estetyczna koncepcja romantyzmu rosyjskiego. Uformowana w ten sposób metafizyka miała oryginalny, niejednolity charakter i daleka była od chrześcijańskiej. W poglądach romantyków sztuka zajmowała często miejsce religii, a wiara zyskiwała miano religii romantycznej. Estetyka romantyczna nigdy nie stanowiła zamkniętego systemu, ponieważ romantycy żywili przekonanie, że rzeczywistość jest dynamiczna, stanowi syntezę zbyt wielu samoistnych pierwiastków, by można ją było ująć w sztywne ramy reguł. Poeci, poświęcając uwagę jednemu zagadnieniu: człowiekowi, historii, złu lub sztuce, przez jego pryzmat starali się rozpoznać całość. Na temat romantyzmu w sztuce wypowiadali się w Rosji: O. Somow (O poezji romantycznej, 1823), A. Galicz (Próba w dziedzinie nauk estetycznych, 1825), W. Odojewskij (Próba teorii sztuk pięknych, 1825), N. Nadieżdin (rozprawa habilitacyjna O pochodzeniu, naturze i perspektywach poezji zwanej romantyczną, 1830). Wszyscy ci autorzy podkreślali chrześcijańskie średniowieczne źródła poezji romantycznej.
Jeden Nadieżdin dowodził w swojej naukowej rozprawie, że romantyczna poezja zakończyła swój żywot w XVI wieku. Poezję współczesną, typu bajronicznego, nazwał noworomantyczną, pozostałą określił mianem iluzji i przywidzeń. Romantyzm, który w Rosji pojawił się wraz twórczością Puszkina w latach dwudziestych i zakończył w momencie śmierci Mikołaja Gogola na początku lat pięćdziesiątych XIX w., nie był epoką jednolitą. Przypadło jej w udziale poszukiwanie rodzimej tożsamości kulturowej po stuletnim okresie "rewolucji kulturalnej". Nie było to wówczas zadanie łatwe. Do czasów Piotra I kultura rosyjska rozwijała się harmonijnie, asymilując obce wpływy bez naruszenia jądra własnej prawosławnej tradycji. XVIII wiek był okresem niszczenia monastycyzmu - ostoi kultury tradycyjnej i budowania na jej gruzach kultury nowej na wzorcach niemieckich, francuskich i angielskich. Została więc zerwana ciągłość kulturowa, choć XVIII wiek przyniósł w dziedzinie literatury także zjawiska wartościowe. Dlatego romantyzm odwoływał się początkowo do ogólnikowych haseł ludowości, historyzmu, wolności jednostki, indywidualizmu, w czym nie było nic oryginalnego.
Nie podejmował żadnych istotnych problemów, powielał schematy fabularne romantyzmu zachodnioeuropejskiego, zapożyczał problemy. Taki charakter miała wczesna twórczość Puszkina i pisarzy jemu współczesnych (D. Wieniewitinow, M. Polewoj, A. Chomiakow, W. Bieniediktow i in.), a także w dużej mierze pisarstwo Lermontowa, który zginął w młodym wieku. Oryginalne wartości do rosyjskiego romantyzmu wniosła dojrzała twórczość Puszkina oraz Mikołaj Gogol. Warto też zwrócić uwagę na poezję Jewgienija Boratyńskiego, przyjaciela Puszkina, wielbiciela twórczości Mickiewicza, który był prekursorem rosyjskiego symbolizmu. Zarówno Puszkin, jak i Gogol, skupiali uwagę na ważnych, z punktu widzenia problemów stawianych przez romantyzm, zagadnieniach. Puszkin szukał odpowiedzi na pytanie o historyczne cele Rosji.
Gogol próbował zgłębić przyczynę konfliktu pomiędzy kulturą a Kościołem i w związku z tym starał się ustalić, kim jest współczesny człowiek - twórca kultury. Na rozwój romantyzmu miał wpływ kryzys idei europeizacji Rosji. Odległe echa rewolucji francuskiej oraz wojna z Napoleonem zrodziły dyskusje na temat wyboru dalszej drogi rozwoju. Burzliwe spory rozgorzały wokół, opublikowanego w roku 1829, Pierwszego listu filozoficznego okcydentalisty Piotra Czaadajewa, który dowodził, że Rosja nie miała historii, ponieważ, jako prawosławna, nie uczestniczyła w życiu zachodniej Europy. Charakterystyczną cechą rosyjskiego życia literackiego pierwszej ćwierci XIX wieku były programy formułowane przez kółka literackie. Członkowie Literackiego Stowarzyszenia Przyjaciół, do którego należał między innymi Wasyl Żukowski, sformułowali fundamentalne pytanie: czy w ogóle istnieje rosyjska literatura?
I odpowiedzieli na nie negatywnie. W reakcji na to Karamzin założył czasopismo literackie "Zwiastun Europy" ("Wiestnik Jewropy"), którego celem było rozwijanie oryginalnej literatury rosyjskiej. Kształtował się wówczas psychologiczny romantyzm Żukowskiego i marzycielski romantyzm Batiuszkowa. W wielu towarzystwach literackich i czasopismach wiodącą rolę odgrywali przyszli dekabryści: Kondratij Rylejew, Aleksander Bestużew, Wilhelm Küchelbecker, Aleksander Odojewski. Ich poezja i proza zawierały pierwiastki romantyczne, jednak przeważał styl klasycystyczny, bardziej odpowiadający edukacyjnej misji, jaką przyszli rewolucjoniści wyznaczali literaturze. Dopiero ich późna twórczość, związana z okresem zesłania, stanowi dorobek romantyczny. Twierdzili oni, że rosyjska współczesna poezja wzorowana na niemieckiej, nie jest oryginalna, narodowa, zatem nie jest romantyczna. Dekabryści - uczestnicy nieudanego powstania przeciw carskiemu systemowi władzy w 1825 roku - wywodzili się ze środowisk masońskich, silnie w Rosji rozbudowanych, które dążyły do ustanowienia w Rosji ustroju republikańskiego.
Program literacki dekabrystów zakładał krzewienie ideałów oświeceniowych. Ważną rolę w ich twórczości odgrywał preromantyczny historyzm, chętnie odwoływali się do średniowiecznej przeszłości Nowogrodu, idealizując jego republikański ustrój. Wymienić tu należy przede wszystkim nowele historyczne Aleksandra Biestużewa (ps. Marliński) - Roman i Olga (Roman i Olga), Wieczór na biwaku (Wieczor na biwuakie) opublikowane w roku 1823. Nowela dekabrystowska nie znalazła jednak uznania w oczach romantyków rosyjskich, którzy częściowo odwoływali się do tradycji zapoczątkowanej przez Waltera Scotta (Aleksander Puszkin) a częściowo tworzyli własne wzorce estetyczne (Michaił Lermontow, Mikołaj Gogol).
Bogata liczebnie twórczość poetycka Kondratija Rylejewa powtarza na ogół wzorce klasycystyczne, z wyjątkiem poematu historycznego Wojnarowski (Wojnarowskij, 1835), nawiązującego do historii zdrady Mazepy wobec Piotra I. Problem walki o wolność połączonej z koniecznością zdrady przypomina Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. W płaszczyźnie estetycznej Rylejew wykorzystał nowatorskie osiągnięcia Puszkina w dziedzinie poematu. Programowy, a niejednokrotnie wręcz propagandowy charakter utworów dekabrystów obniża wartość ich pisarstwa i zasługuje na większą uwagę wyłącznie jako zjawisko kulturowe, stąd przypomnienie w tym miejscu zaledwie dwóch najważniejszych nazwisk z tego kręgu. Nieco inne miejsce w literaturze kręgu dekabrystowskiego zajmuje znana komedia Aleksandra Gribojedowa Mądremu biada (Gorie ot uma, od roku 1823 upowszechniona w odpisach).
Utrzymana w stylu poetyki klasycyzmu odnosi się do współczesnego konfliktu pomiędzy ideami rewolucyjnego republikanizmu i konserwatyzmu w Rosji. Główny bohater - Czacki - stanowi model samotnego rzecznika nowoczesnych poglądów. Ich przeciwników autor odmalował w barwach społecznej karykatury, nie tworząc płaszczyzny dialogu światopoglądowego, do czego zachęca poetyka dramaturgii klasycystycznej. Dlatego słusznie przyrównuje się Mądremu biada do Wesela Figara Beaumarchais’go. Artystyczny walor utworu tkwi w mistrzowskiej budowie komizmu słownego i sytuacyjnego. Do dzisiejszego dnia powszechnie używane są, jako przenośne czy aluzyjne powiedzenia, repliki dialogów tej komedii. Jednak obfitość długich tyrad, statyczność i schematyczność postaci sprawia, iż związana ona jest z poetyką minionej epoki.