Michaił Lermontow (1814- 41) reprezentował inny niż Puszkin typ twórczości romantycznej. Wpłynęło na to wiele okoliczności. Był o piętnaście lat młodszy od Puszkina, studiował na Uniwersytecie Moskiewskim, w związku z czym pozostawał pod wpływem filozofii idealizmu niemieckiego a także, co miało niebagatelne znaczenie, zakończył życie w wieku dwudziestu siedmiu lat. Ród Mikołaja Lermontowa wywodził się ze Szkocji (jego przodek, Jerzy Lermont, jako żołnierz na żołdzie króla polskiego został w roku 1610 wzięty do niewoli moskiewskiej). Po śmierci matki dzieciństwo poeta spędził pod opieką babki. Uczył się najpierw w liceum przy Uniwersytecie Moskiewskiem, potem rozpoczął studia na Wydziale Nauk Moralnych i Społecznych. W liceum zetknął się z lubomudrami - młodzieżą zafascynowaną filozofią Schellinga.
Nie ukończywszy studiów przeniósł się do oficerskiej szkoły gwardii w Petersburgu. Ten fakt zaważył na jego biografii, gdyż jako kornet w pułku huzarów wiódł życie wyznaczone przez specyficzną obyczajowość tego środowiska. Wkroczył do literatury pod koniec życia Puszkina. Jego wczesna liryka nawiązuje do tematyki napoleońskiej: Napoleon (Napoleon), Ballada (Bałłada), Pieśń barda (Piesń barda), Skarga Turka (Żałoby turka), Grób wojownika (Mogiła bojca), poemat Ostatni syn wolności (Poslednij syn wolnosti). Zaznaczył się w niej wyraźny wpływ liryki Kondratija Rylejewa. Śmierć Puszkina zrodziła w sercu młodego Lermontowa bunt.
Napisał wówczas kilka wolnościowych liryków, poświeconych temu wydarzeniu. Przyczyniły się one do przeniesienia autora w roku 1837 na Kaukaz, gdzie 4 lata później zginął w pojedynku z rąk N. Martynowa. W twórczości Lermontowa można wyodrębnić dwa okresy: młodzieńczy do roku 1837 i dojrzały, obejmujący lata 1837- 41. Początkowo Lermontow wzorował się na Żukowskim, Karamzinie, Schillerze, Byronie i Puszkinie. Powstał wówczas znany liryk Żagiel (Parus), który mówi o poecie, jego samotności i zmaganiu się ze światem. W drugim okresie powstały poematy, zwane kaukaskimi, oraz dramaty. Okres ten zamyka wiersz pod znamiennym tytułem Nie, jam nie Byron (Niet, ja nie Bajron). Wzorowane na twórczości Byrona poematy, których akcja umieszczona została w egzotycznych górach Kaukazu, po- ruszają problem wolności jednostki. Poemat Mcyri (Mcyri, 1840) ukazuje chłopca, wychowanego w jednym z gruzińskich klasztorów.
Życie podporządkowane regule ciąży mu, ponieważ w wolności szuka potwierdzenia sensu swego istnienia. Gdy marzenie się spełnia i bohater wydostaje się na wolność, strudzony ucieczką zasypia pod gołym niebem stając się ofiarą dzikiego zwierza. Lermontow podjął w tym utworze polemikę z russoistycznymi motywami poezji typu bajronicznego, zwrócił uwagę na przepaść, jaka istnieje pomiędzy człowiekiem - twórcą cywilizacji a dziką, nieujarzmioną przyrodą. Problematyka Demona (Diemon, 1832- 40) wyrasta z aksjologii Schellinga, który zakładał, że nie istnieje granica między dobrem i złem, że są to wartości biegunowe, ale istniejące w obrębie jednego bytu. Ilustruje to postać Demona - zbuntowanego Anioła, bohatera tragicznego i wywołującego współczucie czytelnika. Zawieszony między niebem i ziemią, czuje się samotny i zazdrości ludziom. Zgodnie z poglądem głoszonym przez niemieckiego filozofa, ma nadzieję dzięki miłości przybliżyć się do Boga. Jego wybranką jest młoda Gruzinka.
Jej narzeczonego Demon zabija, a gdy Tamara zamyka się w klasztorze, zamierza ją uwieść. Wówczas pojawia się Anioł - i oznacza to, że kwestia aksjologiczna przeistacza się w spór ontologiczny. Mniszka staje na rozdrożu, pomiędzy Demonem i Bogiem. W postaci Demona Lermontow realizuje typ bohatera romantycznego, zbuntowanego egocentryka, skrajnego indywidualisty. Bohater ponosi klęskę, lecz poetycki patos nadaje mu cech tragicznej wzniosłości. Utworem charakterystycznym dla dojrzałej twórczości Lermontowa jest Bohater naszych czasów (Gieroj naszego wriemieni, 1839). Powieść składa się z pięciu opowiadań połączonych skomplikowanym łańcuszkiem narratorów. Łączy je także postać bohatera - młodego oficera Pieczorina. Zamiarem autora jest wszechstronne ukazanie tej postaci. Poznajemy ją dzięki relacjom pośredników, ale również z kart dziennika bohatera. Zakłócenie chronologii biografii Pieczorina służy stopniowemu odsłanianiu jego wizerunku psychologicznego. Bohater naszych czasów określany jest przez historyków literatury mianem pierwszej rosyjskiej powieści psychologicznej.
Pieczorin stanowi skrajny typ bohatera romantycznego. Jego indywidualizm przybrał postać cynizmu i nihilizmu. Pokazany przez Lermontowa jako typ człowieka współczesnego, zadaje prowokujące pytanie: czy jest możliwe, by wizja rzeczywistości młodego nihilisty była prawdziwa? Na tak postawione pytanie odpowiada szereg wątków powieści. Dotyczą one przede wszystkim stosunku Pieczorina do miłości i przyjaźni (Bela, Księżna Mary/Kniażna Mery) oraz własnego życia (Tamań, Fatalista/Fatalist). Lermontow był autorem kil- ku dramatów, spośród których Maskarada (Maskarad, 1835) i Hiszpanie (Ispancy, 1830) są najbardziej znane. Postać bohatera Maskarady - Arbenina - symbolizuje zło. Zabija on żonę, niesłusznie podejrzewaną o zdradę. Jest to zbrodnia poniekąd filozoficzna, ofiara musi zginąć gdyż, w opinii bohatera, przestaje uosabiać platońsko- szelingiańską ideę bytu jako syntezy piękna dobra i prawdy. Lermontow pokazuje, że tego rodzaju metafizyka stanowi twór umysłu Arbenina, który staje się ofiarą swoich przekonań: otoczenie nim manipuluje, a on sam staje się przedmiotem eksperymentu. W tym dramacie bohaterem jest człowiek idei, który nie dostrzega, że jest ona fałszywa i, będąc jej wiernym, sprowadza zło na świat. Lermontow równocześnie z Gogolem podważa słuszność popularnej w Rosji romantycznej estetyki Schellinga. Świadczy o tym także powołanie, nie spotykanej dotąd w literaturze rosyjskiego romantyzmu postaci o znaczącym nazwisku - Niezwiestnyj (Nieznany), która stanowi uosobienie sumienia.
Dialog poety z ideami pojawił się także w liryce (Nie ufaj sobie/Nie wier’ siebie, Dziennikarz/Żurnalist, Poeta i czytelnik/Poet i czitatiel). Cechą charakterystyczną twórczości Lermontowa jest ukazanie człowieka jako bytu dysharmonicznego, usosabiającego dobro i zło. W liryce lat trzydziestych obecny jest temat odpowiedzialności człowieka za zło w historii: Straszny los ojca i syna, Noc, Kiedy przyjaciel twój... W licznych utworach Lermontow poruszał problem jedności kulturowej świata, Wschodu i Zachodu. W dramacie Hiszpanie przedstawicielami dwóch kultur są Hiszpanie i Żydzi, Lermontow czasem odwołuje się do swych dwóch ojczyzn, Szkocji i Kaukazu (Dlaczego nie je stem ptakiem, Mcyri). Poezja Lermontowa układa się w tryptyki i cykle poetyckie. Za pomocą kilku liryków autor zestawia fragment z ogółem przy zachowaniu wspólnego kontekstu lirycznego. Tworzy też cykle portretowe (Pamięci A. Odojewskie- go/Pamiati A.J. Odojewskogo, Wielki mężu/Wielikij muż!, Do porteretu, M. Szczerbatowej/K portietu Szczerbatowoj M.A.).
Istotny dla znaczenia twórczości Lermontowa wydaje się pogląd, że poeta wnikał w psychologię buntu, która miała wpływ na rozwój personalizmu rosyjskiego. Bunt ten ma znaczenie metafizyczne i opiera się na przekonaniu, że człowiek ma prawo poddać krytyce sam sposób swojego istnienia. Bohater Lermontowa dostrzega w istnieniu jakiś zasadniczy fałsz i przeciwko niemu się buntuje. Badacze podkreślają, że dla humanizmu romantycznego Lermontowa charakterystyczna jest niemożność oddzielenia wolności od buntu, że nie umiał on pogodzić wolności z pokorą. Bunt rodzi pustkę i smutek w sercu bohatera. Stąd częste w poezji Lermontowa pytania o sens istnienia, uczucie nienawiści do życia. Problem polega na tym, że poeta szukał tajemnicy życia na ziemi, która jest mu droższa niż niebo, bo wiadoma.