Krytyczny stosunek do młodopolskich mitów pojawił się na początku XX wieku. Celowali w nim przede wszystkim satyrycy. Adolf Nowaczyński w tomie Małpie zwierciadło (1902) wyśmiewał kabotynizm, zakłamanie i pseudoestetyzm artystów z kręgu Przybyszewskiego.
Podobnie postrzegał kawiarnianą cyganerię Tadeusz Boy-Żeleński w Słówkach, czyli tekstach pisanych dla kabaretu "Zielony Balonik". W wierszu Dusza poety wykpiwał on przekonanie o szczególnej roli artysty oraz niezwykłych właściwościach jego duszy i ciała. Mitowi poety-kapłana przeciwstawiał bliższy realiom wizerunek literata jako sybaryty i rozpustnika. Ważnym etapem "przełomu antymodernistycznego" stała się rewolucja lat 1905-07. Pod jej wpływem odsunięto dekadenckie gesty i pozy, hasło "sztuka dla sztuki", postawy pasywne i indywidualistyczne. Ich miejsce zajęły aktywizm, fascynacja pogardzaną wcześniej rzeczywistością, zauroczenie tłumem i jego energią. Dawni piewcy melancholii przeobrazili się w apologetów czynu. Wskutek rewolty straciły znaczenie postawy elitarne, nastąpiło nowe odkrycie społeczeństwa (pojmowanego jako wspólnota, a nie zbiorowisko filistrów). Wielu pisarzy (np. Andrzej Strug, Wacław Sieroszewski, Gustaw Daniłowski, Edward Słoński, Andrzej Niemojewski, Stefan Żeromski) zaangażowało się w działania rewolucyjne. Literatura po raz kolejny przyjęła rolę wychowawczyni i przewodniczki narodu, stała się trybuną partii politycznych, orędowniczką niepodległości.
Wypadki lat 1905-07 zaowocowały sporą liczbą tekstów o charakterze rozrachunkowym. Do najgłośniejszych z nich należy Legenda Młodej Polski (1910) Stanisława Brzozowskiego. W dziele tym dokonał pisarz krytyki modernistycznego subiektywizmu i indywidualizmu. Młodej Polsce zarzucił elitaryzm, lenistwo, zanik woli, jałowość, ucieczkę od życia (np. w symbolizm, estetyzm), samotnictwo, dandyzm, fatalizm, brak pracy nad "rozbudzeniem narodu", brak zmysłu historycznego. Zdaniem Brzozowskiego artysta powinien pełnić rolę medium, przez które przemawia społeczeństwo. Społeczna determinacja naszej psychiki była dlań kwestią fundamentalną. Młodopolanie zaś, poprzez unikanie problematyki społecznej i historycznej, wyraźnie odcięli się od swoich korzeni. Czołowym przedstawicielem takiej postawy był Zenon Przesmycki. Miriamowi przeciwstawiał Brzozowski Wyspiańskiego, którego twórczość dotykała spraw najistotniejszych dla Polaków, oddziaływała wychowawczo, propagowała nowe wzory i ideały etyczne. Tendencja reprezentowana przez autora Wesela (a także przez Żeromskiego) była przykładem wyższej świadomości i wzorcem godnym naśladowania. Brzozowski pragnął narzucić sztuce cele utylitarne. Dzieło artystyczne poruszać miało zagadnienia moralne i społeczne. Nad realizacją tych celów czuwać miał krytyk.