Świat monastycyzmu bizantyńskiego jest postrzegany z perspektywy mistycznej i opiera się na duchowości Dionizego Pseudo-Areopagity. Nie można zrozumieć monastycyzmu bizantyńskiego i w szerszym kontekście literatury bizantyńskiej – bez myśli Dionizego Pseudo-Areopagity. U Dionizego wszystko jest absolutnym porządkiem, wszystko jest hierarchią: i świat, i niebo. Ale mnich w tej koncepcji nie jest częścią hierarchicznego kleru, nie należy też do laikatu, czyli tzw. zwykłych chrześcijan. Mnich jest jeden i samotny (gr. monos), jest zjednoczony w sobie i z Jednym, czyli Bogiem.
Mnich trwa w jedności z Jednym poprzez kontemplację i ascezę. Doktryna zjednoczenia z Bogiem została wyrażona przez Maksyma Wyznawcę, a najpełniej przez Grzegorza Palamasa. Jest to teologia przebóstwienia. Droga, która prowadzi do przebóstwienia oraz metody ascezy mają źródło w nauczaniu Ojców Pustyni, które opracował Ewagriusz z Pontu, nazywany „ojcem duchowej literatury” (O. Chadwick).
Ewagriusz urodził się w 345 roku w pontyjskim mieście Ibora (dzisiejsza północna Turcja). Otrzymał dobre wykształcenie w zakresie retoryki, filozofii i matematyki. Studiował w Cezarei Kapadockiej. Na lektora wyświęcił Ewagriusza biskup Cezarei Kapadockiej, którym był wtedy św. Bazyli Wielki. Po jego śmierci Ewagriusz wyruszył do Konstantynopola, gdzie został wiernym uczniem i pomocnikiem Grzegorza z Nazjanzu. Był mu wierny nawet podczas intryg i zawieruchy ariańskiej. Ewagriusz jako kaznodzieja cieszył się dużą popularnością u konstantynopolitańskich chrześcijan.
W 382 roku opuścił Konstantynopol i udał się do Jerozolimy do klasztoru na Górze Oliwnej, a potem osiadł w osadzie półpustelniczej w Cele na obrzeżach Pustyni Libijskiej. Miał jako mnich-pustelnik licznych i sławnych przyjaciół, wielkich mnichów pustyni: Makarego Wielkiego ze Sketis i Dydyma Ślepego, znawcę Pisma Świętego. Ewagriusz przeżył na pustyni 16 lat – zmarł w 399 roku na chorobę żołądka i z wycieńczenia (jego ścisły post ograniczał się do kawałka suchego chleba dziennie z niedużą ilością wody). Był utalentowanym pisarzem. Jako pierwszy zaczął stosować gnomy – zwięzłe wypowiedzi mądrościowe w postaci aforyzmu. Był pierwszym, który zapisywał mądrości Ojców Pustyni.
Celem życia ascetycznego jest według Ewagriusza oczyszczenie namiętnej lub nierozumnej części duszy (grec. pathetikon lub alogistikon). Podział duszy na trzy części przejął Ewagriusz od Platona. Skutkiem ascezy i oczyszczenia namiętnej części duszy jest uzdrowienie całego człowieka. Podstawowym sposobem, w jaki objawiają się człowiekowi namiętności – są jego myśli. W życiu pustelnika walka z myślami jest jego głównym zadaniem. Pustelnik jak odźwierny przygląda się każdej nadchodzącej myśli. Myśli szkodliwych nie dopuszcza, walczy, żeby nie opanowały jego umysłu.
Dla bizantyńskiego monastycyzmu charakterystyczne są święte góry, gdzie powstawały klasztory i eremy. Jedną z takich świętych gór był tzw. Olimp (dzisiejsza Ulug Dag w Turcji o wysokości 2460 m n.p.m.), gdzie na przełomie VII i VIII wieku powstały klasztory Pelecete, Triglia, Chelonakkos. Szczególny rozkwit życia monastycznego nastąpił tutaj w dobie ikonoklazmu. W klasztorze Chelonakkos przebywali święci Cyryl i Metody zanim wyruszyli na swoje słowiańskie misje. Tutaj rozpoczął też swoje życie monastyczne Teodor Studyta (759-826), który pochodził z Konstantynopola.
Teodor był silną indywidualnością, wojownikiem idei, poetą i autorem traktatów, ascetą i reformatorem. Jako dwudziestoletni młodzieniec rozpoczął życie mnisze w klasztorze Sekkudion na Górze Olimp. Po śmierci swego wuja przejął kierownictwo klasztorem Sekkudion i zaczął go reformować. Wkrótce wraz z grupą mnichów przeniósł się do Konstantynopola i objął tam klasztor św. Jana Chrzciciela, założony w 463 roku przez konsula Studiosa (stąd studytyzm, czyli styl życia monastycznego wprowadzony przez Teodora). Teodor zreformował życie monastyczne na Wschodzie, a wprowadzone przezeń zmiany są porównywalne z tymi, jakich dokonał na Zachodzie św. Benedykt z Nursji.
Teodor Studyta był bardzo płodnym pisarzem. Zachowało się 550 jego listów. Niektóre z nich przybierają formę obszernych traktów, jak np. dzieło pt. Kontrargumenty przeciwko ikonoklastom. Mowy Teodora zebrano w Księgę pochwalną. Jedną z piękniejszych mów Teodora jest mowa pogrzebowa po śmierci jego matki Teoktisty. Był autorem licznych epigramatów, pisał także hymny ku czci świętych: św. Eutymiusza, św. Efraima, Grzegorza z Nazjanzu, św. Jana Chyzostoma.
Najbardziej znaną świętą górą monastyczną była góra Athos, gdzie zespół klasztorów zajmuje znaczną część wschodniego „palca” półwyspu Halkidiki położonego 40 km na wschód od Tesaloniki (Saloniki). Legendarną postacią jest Piotr Atonita, który przeżył tutaj w całkowitej samotności 53 lata. Od X w. powstawały tu osady mnisze w duchu studytyzmu. Atanazy Atonita założył tutaj w 963 roku pierwszy klasztor studycki, nazwany później Wielką Ławrą.
Na górze Athos mnisi różnych narodowości budowali swoje klasztory – były klasztory Rosjan, Bułgarów, Serbów, Gruzinów, a nawet italskie klasztory benedyktyńskie. Kryzys życia mniszego na górze Athos nastąpił na początku XIII wieku, kiedy półwysep okupowali rycerze uczestniczący w tzw. IV wyprawie krzyżowej.