Realizm mieszczański - nazywany niekiedy także poetyckim - przypada w Niemczech na 2. połowę XIX wieku. Był to w niemieckiej historii okres poważnych przemian w sferze gospodarczej (industrializacja, akumulacja kapitału), społecznej (konflikt mieszczaństwa ze szlachtą i czwartym stanem, wewnętrzne napięcia i konflikty w obrębie mieszczaństwa), politycznej (powstanie II Rzeszy) i duchowej (pozytywizm, materializm, pesymizm). Liberalne mieszczaństwo - walczące o prawa polityczne i o realizację odwiecznego marzenia niemieckich patriotów, czyli zjednoczenie narodu niemieckiego - było ideową siłą napędową rewolucji marcowej w 1848 r.
Klęska rewolucji, do której walnie przyczynił się podział reformatorskiego mieszczaństwa na skrzydło narodowo-konserwatywne i republikańskie, wywołała poczucie beznadziejności i rozczarowania. Ideały wolnościowe porzucono na rzecz idei silnego zjednoczonego państwa, co w sferze konkretnych rozwiązań politycznych przełożyło się ostatecznie (po wygranej przez Prusy wojnie z Austrią w 1866 r.) na przyjęcie tzw. małoniemieckiej (z pominięciem Austrii), koncepcji zjednoczeniowej, którą zrealizowano w 1871 roku. Mieszczańscy liberałowie coraz powszechniej przechodzili na stronę Bismarcka, upatrując w nim tego polityka, który zjednoczy Niemcy - choćby na zasadach całkowicie odmiennych od ich własnych idea- łów. Zawiedzione w swoich nadziejach politycznych liberalne mieszczaństwo szukało rekompensaty na innych polach działalności, tj. w gospodarce i nauce.
U podstaw rozkwitu ekonomicznego Niemiec w następstwie szybkiego ich uprzemysłowienia legł pragmatyzm, w którym zasady etyczne i zasadnicze kwestie filozoficzne ustępowały myśleniu w kategoriach korzyści i sukcesu w sferze praktycznej. Zwycięska wojna Prus z Francją i urzeczywistnione w jej następstwie przez Bismarcka zjednoczenie Niemiec pod przewodnictwem Prus wywołały krótkotrwałą narodową euforię; w utworzeniu II Rzeszy Niemieckiej upatrywano zwieńczenia wysiłków pokoleń patriotów i powtórki z roku 1813. Pozjednoczeniowemu boomowi gospodarczemu i kumulacji kapitału w rękach mieszczaństwa towarzyszyło jednak duchowe i intelektualne wyjałowienie.
Fryderyk Nietzsche, zaniepokojony stanem niemieckiej kultury, ostrzegał w drugim Niewczesnym rozważaniu (1873) przed ekstyrpacją ducha niemieckiego na rzecz Rzeszy niemieckiej w następstwie rozpowszechnionego błędnego mniemania, jakoby militarne zwycięstwo Prus nad Francją było także triumfem niemieckiej kultury. Po roku 1871 pisarze mieszczańscy pozostają wprawdzie nadal twórczy, wielu spośród nich dopiero teraz tworzy swoje najważniejsze dzieła, ale w latach siedemdziesiątych wyczerpała się energia innowacyjna realizmu, skończyła się jego faza programowa i polemiczna. Z postawą rezygnacji i pesymizmu w sferze duchowej kontrastuje obecna już od połowy stulecia niemal niewzruszona wiara w postęp ekonomiczny, techniczny i naukowy w dziedzinie nauk przyrodniczych.
Londyńska wystawa światowa w 1851 r. stała się pierwszą okazją do szerokiej prezentacji na forum międzynarodowym niemieckiej gospodarki, która szybko odrabiała zapóźnienie w stosunku do gospodarek innych rozwiniętych krajów europejskich. Gwałtowne procesy modernizacyjne pociągały za sobą głębokie przemiany społeczne. Szybka industrializacja charakteryzująca się powstawaniem i błyskawicznym rozwojem wielkoprzemysłowych ośrodków miejskich powodowała migrację ze wsi do miast mas ludzkich, których jedynym kapitałem była siła robocza. Drobne rzemiosło nie wytrzymywało konkurencji z masową produkcją fabryczną, wobec czego zbankrutowani rzemieślnicy i drobni wytwórcy zasilali szeregi tworzącego się w miastach proletariatu. Poważnym skutkiem społecznym ucieczki ze wsi do miasta było zerwanie tradycyjnych więzi łączących członków małych wspólnot wiejskich i izolacja jednostki w środowisku miejskim. Przemiany, które w 2. połowie XIX w. przebiegały w Niemczech pod znakiem uprzemysłowienia, akumulacji kapitału, rozwoju techniki, biurokratyzacji życia i atomizacji społeczeństwa, doprowadziły już w latach 50. do zachwiania tradycyjnej struktury społecznej opartej na trójpodziale na szlach- tę, stan średni i lud. W strukturze społecznej pojawia się posiadające kapitał i ekonomicznie ekspansywne mieszczaństwo (burżuazja) z jednej oraz wielkoprzemysłowy proletariat z drugiej strony.
Mieszczaństwo próbuje się odgrodzić od proletariatu, sięgając do kultury i tradycji. Edukacja (nieprzekładalny niemiecki termin Bildung zawiera w sobie również element kształcenia i formowania) staje się dobrem, dzięki któremu tzw. mieszczaństwo wyedukowane (Bildungsbürgertum) zdobywa przewagę nad niższymi warstwami społecznymi. Sposób myślenia mieszczaństwa wyedukowanego zostaje zdominowany przez pragmatyzm oparty na filozofii Augusta Comte’a, według którego należy zajmować się tylko zmysłowo postrzeganymi faktami, a nie pytaniami o prawdę, istotę bądź przyczynę, które nie są w istocie niczym innym, jak tylko bezpłodną metafizyką. Myślenie pragmatyczne odrzuca klasyczny ideał harmonijnego rozwoju jednostki; te kręgi mieszczaństwa, które zostały wyedukowane w wierze w ów ideał, próbują podtrzymać go w swych opisach mieszczańskiego świata pracy i łączyć z dominującym w tym świecie myśleniem w kategoriach sukcesu, zwracać się ku przeszłości jako przestrzeni działania wielkich jednostek i narodów lub krytykować wprost mieszczaństwo dysponujące kapitałem (Besitzbürgertum), jego żądzę sukcesu za wszelką cenę, chciwość i powierzchowne zainteresowanie kulturą. Obok Comte’a zakładającego optymistycznie możliwość naukowego planowania rozwoju społeczeństwa, wpływowym filozofem stał się w drugiej połowie XIX wieku ponownie Arthur Schopenhauer.
Jego podstawowe dzieło stanowiące wykład filozofii pesymizmu - Świat jako wola i przedstawienie - cieszyło się w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. wielkim powodzeniem. Duży wpływ na realistyczny obraz świata miało przekształcenie religii w antropologię przez Davida Friedricha Straussa i Ludwiga Feuerbacha, czego następstwem były: zwrot ku doczesności, doświadczalnej zmysłowo teraźniejszości i wyrugowanie z filozofii metafizycznej spekulacji. Poważną rolę w kształtowaniu tego obrazu ode- grały także materializm Ludwiga Büchnera (Kraft und Stoff, 1855) oraz teoria Darwina (O powstawaniu gatunków, 1859) i jego niemieckiego ucznia Ernsta Haeckela, która ustanawiała przyczynowość jako zasadę życia duchowego. Należy tu również wspomnieć historycyzm Leopolda von Ranke, czyli niewartościujące pokazywanie "jak było naprawdę", oraz opartą na przekonaniu o "obiektywnym istnieniu piękna" estetykę Friedricha Theodora Vischera jako źródła realizmu mieszczańskiego. Pesymizm, zwątpienie, brak wiary i złudzeń w sferze metafizycznej znaj- dują przeciwwagę w dążeniu do samorealizacji, podkreślaniu zmysłowości i zadowoleniu z bytu doczesnego.