Realizm jako kierunek artystyczny w malarstwie 2. połowy XIX wieku, zakładający wierne i bezpośrednie odtwarzanie rzeczywistości postrzeganej zmysłowo, zawdzięcza sformułowanie swoich założeń programowych francuskiemu malarzowi Gustavowi Courbetowi. Zgodnie z jego postulatami sztuka musi być prawdziwa, a więc prawda i piękno jako przedmioty przedstawiania są w niej równouprawnione. Wzorem dla sztuki jest natura we wszystkich swoich przejawach. Sztuka musi być aktualna, zaś jej głównym motywem jest dana aktualnie rzeczywistość.
Takie założenia skutkują odrzuceniem zarówno malarstwa historycznego, jak też klasycyzmu i romantyzmu z ich repertuarem motywów mitologicznych. Realiści szukają rzeczywistości w środowisku społecznym, w warunkach życia ludzi współcześnie żyjących. Ogląd społecznej rzeczywistości skupia się w coraz większym stopniu na ludziach, którzy twardo zmagają się z życiem, aby zapewnić sobie godziwe podstawy egzystencji. W malarstwie niemieckim 2. połowy XIX w. realizm reprezentowali tacy artyści, jak m.in. Wilhelm Leibl, który utrzymywał osobiste kontakty z Courbetem, oraz jego uczniowie: Hans Thoma, Carl Schuch i Wilhelm Trübner. Pojęcie realizmu, które pojawiło się w Niemczech u schyłku XVIII w., zdominowało w połowie XIX stulecia całkowicie dyskusję o literaturze, ściślej rzecz biorąc - o stosunku literatury do rzeczywistości. Jak stwierdził autorytatywnie w 1853 r. Theodor Fontane, tym, co charakteryzuje nasze czasy na wszystkie sposoby, jest ich realizm ... świat ma już dość spekulacji ... realizm ... jest odbiciem wszelkiego prawdziwego życia, prawdziwych sił i interesów w żywiole sztuki ... nie pragnie on bynajmniej tego, co jest zaledwie w zasięgu ręki, ale chce prawdy (Unsere lyrische und epische Poesie seit 1848). Związek sztuki z życiem nie był problemem nowym, bo przecież już Arystoteles wyraził go w pojęciu mimesis, czyli naśladownictwa natury w sztuce, choć nie oznaczało ono jeszcze naśladownictwa realistycznego. Uwaga autorów skupia się na życiu codziennym człowieka, na jego pracy i naturalnych związkach społecznych, lecz przedstawianie środowiska, w którym człowiek żyje, nie jest celem samym w sobie. W centrum zainteresowania pisarzy znajduje się sfera ducha, ale bez jakichkolwiek skłonności do transcendencji, religia bowiem nie podsuwa - według realistów - żadnych rozwiązań problemów egzystencjalnych.
Życie i świat determinują jednostkę wedle swoich praw poza dobrem i złem. Wpływowy teoretyk literatury, Julian Schmidt sformułował na łamach czasopisma Die Grenzboten słynny postulat, zgodnie z którym powieść powinna szukać niemieckiego narodu tam, gdzie okazuje on swoją dzielność, to znaczy przy pracy. Zdanie to posłużyło Gustavowi Freytagowi za motto jego powieści Soll und Haben (1855), swoistej "biblii" niemieckiego mieszczaństwa. O utworze tym Theodor Fontane wyraził się z ogromnym uznaniem, że jest to apoteoza mieszczaństwa, zwłaszcza niemieckiego mieszczaństwa. Zarówno Freytag, jak i teoretyk literatury i pisarz Otto Ludwig (Zwischen Himmel und Erde, 1856) dążyli w powieściopisarstwie do dwóch celów. Z jednej strony chodziło im o ukazanie siły ekonomicznej mieszczaństwa, która uzasadniałaby jego roszczenia do politycznej suwerenności wobec szlachty i władców poszczególnych państw niemieckich. Z drugiej strony aktywność na polu ekonomicznym dawała działającym w ich utworach postaciom mieszczańskim legitymację moralną: tylko człowiek cnotliwy, pracowity i uczciwy osiąga dobrobyt, natomiast brak zasad moralnych w życiu i interesach musi nieuchronnie prowadzić do bankruc- twa. Wyrazem rodzącej się samoświadomości mieszczaństwa oraz jego dążeń około połowy XIX w. jest stwierdzenie historyka kultury, folklorysty i nowelisty Wilhelma Heinricha Riehla (1823-97), który w swym najważniejszym dziele pt. Die bürgerliche Gesellschaft (1851) uznał, że mieszczaństwo bez wątpienia jest w dobie obecnej w posiadaniu przeważającej siły materialnej i moralnej. Nasze czasy mają w ogólności charakter mieszczański.
Aspekt ekonomiczny mieszczańskiej egzystencji nie odgrywa natomiast poważniejszej roli - z wyjątkiem Gottfrieda Kellera - u tych pisarzy, którzy dziś uchodzą za najwybitniejszych przedstawicieli realizmu mieszczańskiego (Theodor Fontane, Theodor Storm, Wilhelm Raabe i Conrad Ferdinand Meyer). Poczucie bezsilności, którego po 1848 roku doświadczyło niemieckie mieszczaństwo, zaważyło także na stosunku tworzonej przezeń literatury do spraw publicznych. Postawą typową dla pisarzy niemieckich w drugiej połowie XIX w. staje się krytycyzm wobec obserwowanych zjawisk, nie pociągający wszakże za sobą zaangażowania w sprawy polityczne i społeczne, lecz raczej wycofywanie się w sferę prywatności. Pisarze, którzy - tak jak Fontane, Keller czy Raabe - społeczną odpowiedzialność literatury traktują jako ważny motyw własnej, ożywianej nadal ideą mieszczańskiego humanizmu twórczości, funkcjonują na uboczu oficjalnego nurtu życia społecznego i kulturalnego. To nie oni skupiają na sobie uwagę czytelników, lecz autorzy prawie bądź zupełnie dziś zapomniani, tacy jak np. Paul Heyse, Gustav Freytag i Ernst von Wildenbruch.
Znajomość literatury pięknej przeciętnego czytelnika jest bardzo powierzchowna i - oprócz literatury rozrywkowej - często ogranicza się do tzw. skrzydlatych słów i cytatów czerpanych z niezliczonych wyborów, almanachów i zbiorów. Niemniej jednak produkcja książek w Niemczech staje się produkcją masową, co ma związek z rozwojem techniki drukarskiej, zelżeniem cenzury, skuteczną walką z analfabetyzmem i podniesieniem poziomu szkolnictwa na poziomie elementarnym. Wielką popularnością we wszystkich warstwach społecznych cieszą się w tym okresie odpłatne wypożyczalnie oraz biblioteki ludowe oferujące głównie lekką literaturę rozrywkową. Niezależnie od tego kwitnie kolportaż, czyli handel domokrążny, zarówno tzw. groszowymi zeszytami, jak i tanimi wydaniami klasyków w masowych nakładach. Za początek epoki realizmu przyjęło się w niemieckiej historii literatury uważać lata 1848/49 (Wiosna Ludów), które w zasadniczy sposób zmieniły przede wszystkim sytuację polityczną, ale także duchową i literacką w Niemczech. Tym niemniej należy pamiętać, że pewne elementy realizmu pojawiają się już około roku 1830 (Biedermeier, Młode Niemcy).
Po śmierci Goethego i obwieszczonym przez Heinego końcu epoki sztuki następuje pewien ograniczony zwrot ku rzeczywistości i realizacja tendencji realistycznych. W tym kontekście wymienia się m.in. Franza Grillparzera (Der arme Spielmann), Annette von DrosteHülshoff (Die Judenbuche), Jeremiasa Gotthelfa (nowele wiejskie) i Karla Immermanna (Epigonen). Nie bez znaczenia jest też fakt, że tacy pisarze, jak m.in. Willibald Alexis, Jeremias Gotthelf, Eduard Möri- ke, Georg Herwegh, Ferdinand Freiligrath, Karl Gutzkow, Adalbert Stifter i Friedrich Hebbel tworzyli już przed 1848 rokiem, antycypując - w różnym stopniu - założenia literatury realistycznej. Za datę końcową epoki realizmu przyjmuje się na ogół rok 1898, w którym zmarli dwaj czołowi pisarze tego okresu: Theodor Fontane i Conrad Ferdinand Meyer.
Daty tej nie należy traktować w sposób absolutny, ponieważ już w poprzednich dekadach pojawiło się mnóstwo zjawisk i prądów, które - tak jak naturalizm, neoromantyzm i Jugendstil - różniły się od realizmu mieszczańskiego w zasadniczy sposób. Realizm jako epoka literacka odróżnia się swoim programem zdecydowanie zarówno od epok ją poprzedzających: romantyzmu, klasycyzmu (także tzw. Klasyki Weimarskiej), Młodych Niemiec i biedermeiera, jak i od następującego po nim naturalizmu. Inaczej niż romantyzm, realizm ma krytyczny stosunek do subiektywizmu i spekulatywnego idealizmu, natomiast od następującego po niej naturalizmu, który sam siebie określał mianem "konsekwentnego realizmu", różni go rezerwa wobec opartego na ustaleniach nauk przyrodniczych stosunku do rzeczywistości i zdecydowanie pesymistycznego wizerunku świata.
Słownik Meyers Konversationslexikon z 1878 roku tak ujmuje stosunek realizmu do naturalizmu: Realizm zniża się do naturalizmu..., gdy bardzo stronniczo dąży do prawdy naturalnej i traci przy tym z oczu właściwe sztuce (estetyczne) oddziaływanie, łudząc pozorem zwyczajnej naturalności. Realizm domagał się od literatury odniesienia do współczesności, zwłaszcza codziennego życia mieszczaństwa, oparcia się na empiryzmie i wyeliminowania z myślenia spekulacji, posługiwania się zwyczajnym językiem oraz prostą i zwartą formą. Wszystko to jednak miało ulec przepuszczeniu przez "rozjaśniający" rzeczywistość filtr. Tak więc formułę "realizmu poetyckiego" można zapisać jako sumę realizmu i jego "rozjaśnienia".