Nowela jest obok powieści najbardziej rozpowszechnionym w realizmie gatunkiem epickim. Program epickiej integracji, który miał na celu nadanie prozie narracyjnej kompozycyjnej zwartości, został zrealizowany w pełni właśnie w noweli.
W refleksji teoretycznej nowelę często porównywano z powieścią i dramatem, stwierdzając - jak to uczynił np. Friedrich Spielhagen (1829-1911) - jej bliskie pokrewieństwo z tym ostatnim. Theodor Storm uznał, że dzisiejsza nowela jest siostrą dramatu i najbardziej rygorystyczną formą prozy. Nowela i powieść należały już w romantycznej teorii literatury do gatunków bardzo bliskich rzeczywistości. Realizm noweli po 1848 r. polega na tym, że przedstawia ona jakieś prawdziwe lub choćby tylko prawdopodobne zdarzenie, osiągając dzięki wielkiej zwartości i koncentracji na wybranych fragmentach rzeczywistości najwyższy stopień typowości.
Podstawowe zasady kompozycji obowiązujące w nowelistyce to wybór, akcentowanie, typizacja i symbolizacja. Jej główne elementy kompozycyjne to konstrukcja ramowa, subiektywizująca narracja, stwarzająca pozór przekazu ustnego, opowiadanie wspomnień, fikcja kronikarska, obecność motywów przewodnich, symbolika sytuacyjna, obrazowa i rzeczowa, naprzemienne stosowanie relacji i narracji scenicznej. Nowela, która ukazuje tylko pewien wycinek rzeczywistości, nadaje się do przedstawiania związków w niej zachodzących lepiej niż znacznie obszerniejsza powieść. W epoce realizmu nowela jako gatunek literacki wzniosła się na szczyt rozwoju. Druga połowa XIX wieku obfitowała w próby stworzenia teorii noweli (m.in. Heyse i Vischer).
Tym niemniej formułowany przez teoretyków postulat ścisłego przestrzegania formalnych wymogów gatunkowych nie miał zbyt wielkiego wpływu na praktykę pisarską. Niemiecka nowelistyka realistyczna jest bardzo zróżnicowana pod względem zarówno formalnym, jak i tematycznym. Pojawiają się w niej akcenty zarówno hu- morystyczne i komediowe, jak i tragiczne. Jest w niej miejsce dla elementów baśniowych i niesamowitych (Keller, Raabe, Saar, Storm), idyllicznych (Storm), historycznych (Meyer), społecznych (Keller, Fontane, Saar) i psychologicznych (Heyse). Wśród podejmowanych tematów w początkowym okresie przeważało życie w środowisku wiejskim i drobno- mieszczańskim, później zaś na pierwszy plan wysunęła się tematyka historyczna. Takie czynniki dystrybucji literatury, jak czasopisma i masowa produkcja książek i czasopism sprzyjały rozwojowi krótkich form epickich, modnych jeszcze przed okresem realizmu. Bardzo popularne stają się w okresie tym zbiory nowel, np. Bunte Steine (1853) Adalberta Stiftera, Ludzie z Seldwili (1856 i 1874) Gottfrieda Kellera, Novellen aus Österreich (1876) Ferdinanda von Saar, Dorf- und Schloßgeschichten (1876) Marie von Ebner-Eschenbach i Deutscher Novellenschatz - zbiór nowel wydawany od 1871 r. przez Paula Heyse i Hermanna Kurza.