Reklama

Odwrót od modernizmu. Literatura angielska

W brytyjskiej prozie lat dwudziestych spotykają się dwa światy - pisarze modernistyczni kontynuują twórczość, a równolegle zaczyna się rozwijać pokolenie, które nawiązuje ponownie do realizmu. Rozkwita satyra - wyraz zawodów i rozgoryczeń, związanych z przemianami po wojnie.

Uczucie ulgi po zakończeniu działań wojennych wyzwoliło gorączkową żądzę zabawy, niepokój i zwątpienie. Aldous Huxley (1894-1963) był jak przedtem Wells wyrazicielem nastrojów swego pokolenia. Ostrzegał przed zbytnią wiarą w postęp techniczny i utratą krytycyzmu. Jego sceptycyzm osłabł w późniejszej twórczości pod wpływem mistyki i buddyzmu. Urodził się w środowisku intelektualnej elity. Był wnukiem wielkiego przyrodnika Thomasa Huxleya. Wykształcony w Oksfordzie cechował się wybitną inteligencją i chłonnością umysłu. Ponoć jednak brakowało mu temperamentu. Wcześnie stracił matkę, jako siedemnastolatek stracił na okres roku wzrok. Musiał przerwać naukę, studia anglistyczne ukończył dopiero w 1936. Z powodu słabego wzroku nie wzięto go do wojska i podczas I wojny odbywał służbę cywilną w majątku ziemskim. Poznał tam B. Russela i D.H. Lawrence’a. 

Reklama

Łączyła ich długoletnia przyjaźń. Od 1917 r. był nauczycielem w Eton, potem rozpoczął pracę  dziennikarską  w  piśmie "Athenaeum" i podjął działalność krytyka literackiego. Wiele podróżował. Ciężko przeżył pożar swojego domu - spłonął ze wszystkimi zapiskami. Zmarł w Los Angeles. Pierwszymi próbami literackimi Huxleya były poezje, ale sławę przyniosła mu pierwsza powieść Crome Yellow (1921). Jest ona skomponowana w sposób charakterystyczny później dla Huxleya - grupa osób na przyjęciu przeżywa różne perypetie osobiste wśród rozrywek i dyskusji. Uczestników cechuje niedojrzałość intelektualna i dezorientacja moralna. Pisarz zastąpił akcję rozmowami dotyczącymi różnych aspektów życia. Tak jest i w późniejszych powieściach: Antic Hay (W cudacznym korowodzie, 1923), Those Barren Leaves (Jak suche liście, 1925). Pierwszą dojrzałą powieścią Huxleya, która powstała po odbyciu podróży dookoła świata i przeprowadzce do Francji, był Point Counter Point (Kontrapunkt, 1928). Ma szeroko rozbudowaną fabułę, którą stanowią losy całej galerii postaci. 

W dyskusjach ścierają się poglądy bohaterów. Pisząc o ich życiu autor pokazuje przeciwieństwa między potrzebami ciała i ducha oraz samotność w stosunkach międzyludzkich. Dla przykładu: Walter Bidlake, młody dziennikarz, uwodzi Marjorie, kobietę słabą i potrzebującą oparcia w mężczyźnie, która dla niego odchodzi od męża. Walter po pewnym czasie odkrywa, że Marjorie brak inteligencji i siły, zaczyna go nudzić przebywanie z nią. Nie czuje się odpowiedzialny za jej sytuację ani za dziecko, którego się spodziewa. Wytrzymuje z nią jeszcze trochę w imię uczciwości, a następnie porzuca dla demonicznej i błyskotliwej Lucy Tantamount. Postacie są wzorowane na znanych osobistościach z kręgów artystycznych. Sataniczny odludek Spandrell jest odbiciem Baudelaire’a, a modelem jedynej pozytywnej postaci - Marka Rampiona - był D.H. Lawrence. Szczytowym osiągnięciem Huxleya jest Brave New World (Nowy, wspaniały świat, 1932). 

Ta ironiczna odpowiedź na powieść Ludzie jak bogowie Wellsa jest fantazją na temat cywilizacji w przyszłości. Satyrycznoposępna wizja zmechanizowanego świata w ogromnym, totalitarnym królestwie to do tej pory najobszerniejsza krytyka rzekomego postępu w świecie przemysłowym, który zabiera życiu ludzkie odruchy i wartości. Nowy, wspaniały świat jest idealnie szczęśliwy i bezproblemowy. W laboratoriach produkuje się osobników stworzonych do pełnienia określonych funkcji. 

Nie ma cierpienia, zagrożenia związanego z ciążą i porodem, brak konfliktów z rodzicami, chorób itd. Śmierć jest przyjemna i luksusowa. W takim świecie nie ma miejsca na ambicje, miłość i zwyczajne ludzkie odczucia. Nie istnieje sztuka. Ludzie żyją i działają jak automaty. Dla kontrastu zachowano rezerwat dzikich istot z poprzedniej ery. Dzikus, który przedostaje się do mechanicznego świata, nie potrafi się w nim odnaleźć i odbiera sobie życie. Nowy, wspaniały świat jest parodią entuzjastycznych, utopijnych wizji. Uczy, że wobec cudzego szaleństwa można stanąć jedynie obok. Zaangażowanie kończy się beznadziejnie. W poszukiwaniu nowych rozwiązań dla powojennej cywilizacji Huxley skupia się na zagadnieniach etyki. To oraz doświadczenia osobiste (śmierć pierwszej żony) doprowadza go do mistycyzmu. 

Już w powieści Eyeless in Ghaza (Niewidomy w Ghazie, 1936) pobrzmiewają tony mistyczno-religijne. 60-letni pisarz zażywa narkotyki psychodeliczne, aby zwiększyć możliwości postrzegania i opisuje swoje doświadczenia. Ostatnie prace przeradzają się w eseistykę o niewielkich wartościach literackich: Heaven and Hell (Niebo i piekło, 1956), Island (1962). Do dziś jednak Huxley pozostał najbardziej typowym przedstawicielem pokolenia, które poddawało analizie i krytyce współczesną cywilizację. Kunszt satyry ożył również pod piórem Evelyna Waugha (1903-66), przede wszystkim dzięki jego błyskotliwemu dowcipowi. Syn redaktora znanego wydawnictwa ukończył studia w Oksfordzie i pracował jako nauczyciel oraz reporter. 

Powodzenie jego powieści umożliwiło mu porzucenie tych zajęć i poświęcenie się pracy literackiej. Odnosił się krytycznie do powojennej transformacji społecznej i wyrażał uczucie tęsknoty za tradycyjną arystokratyczną Anglią. Nienawidził kobiet, bowiem jego żona odeszła z ich wspólnym przyjacielem. Odtąd jakby "rozliczał się" z nią w książkach, pokazując kobiety w nie najlepszym świetle. Wyjątkowy talent humorystyczny ujawnił w powieści Decline and Fall (Zmierzch i upadek, 1928). W groteskowy sposób przedstawia demoralizację arystokracji (zresztą tytuł jest aluzją do sławnej pracy Gibbona o zmierzchu cesarstwa rzymskiego). 

Skromny student teologii zostaje przez kolegów rozebrany do naga, a potem za to  wydalony z uczelni pod zarzutem niemoralnego postępowania. Po tym wypadku Paul -  podobny w swej naiwności do Kandyda - przeżywa serię nieprawdopodobnych przygód, włącznie z nieświadomym udziałem w handlu żywym towarem i sfingowaniem jego śmierci w celu umożliwienia Paulowi wycieczki z więzienia. Z kolei Vile Bodies (Nędzne ciała, 1930) to satyra na powojenne życie młodzieży ze sfer arystokratycznych. Młodzi stanowią grupę całkowicie pozbawioną moralności i rozsądku. 

Są zblazowani i cyniczni. W pogoni za przyjemnością czują się bezkarni. Sadzają pijaną dziewczynę za kierownicą samochodu na torze wyścigowym. Samochód  rozbija  się,  a  dziewczyna w ciężkim stanie trafia do szpitala. "Przyjaciele" odwiedzają ją tam i urządzają w separatce przyjęcie. Wydarzenia są coraz bardziej złowieszcze, w finale umiera dziewczyna, a świat pogrąża się w wojnę. W The Loved One (Nieodżałowana, 1948) znajdujemy obraz skomercjalizowanych, amerykańskich obyczajów pogrzebowych. The Loved One jest uważana przez niektórych krytyków za najbardziej olśniewający popis "ostrego" pióra Waugha. W Brideshead Revisited (Znowu w Brideshead, 1945) - nostalgicznym przywołaniu lat studenckich - łagodnieje ostrze satyry.

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama