Życie literackie 2. połowy wieku XIX koncentrowało się wokół czasopism, które posiadały swój program ideowy i na ogół starały się wpływać na kształt literatury. Pismo "Sowriemiennik" w latach 50. i 60. reprezentowało szkołę naturalną, wspieraną przez ideologię lewicową. Redagował je od roku 1847 aż do zamknięcia w roku 1866 Nikołaj Niekrasow. Do momentu pojawienia się w redakcji Nikołaja Czernyszewskiego znaczącą rolę odgrywali w nim także liberałowie z Pawłem Annienkowem na czele.
Głosili oni autonomię sztuki, podważając przy tym idee Bielińskiego. W roku 1855 Czernyszewski ogłosił broszurę Stosunek estetyczny sztuki do rzeczywistośći (Estieticzeskije otnoszenija iskusstwa k diejstwitielnosti), w której dowodził, że "piękno to życie", w związku z czym nie istnieje prymat estetyki nad rzeczywistością. Mimo iż teorie Czerny- szewskiego wywołały protest takich stałych współpracowników pisma, jak Iwan Turgieniew czy Lew Tołstoj, Niekrasow wziął stronę autora broszury.
W tym czasie do redakcji przyjęto Mikołaja Dobrolubowa - podzielającego poglądy Czernyszewskiego. Odtąd pismo jednoznacznie kontynuowało linię programową Bielińskiego. Wissarion Grigorjewicz Bieliński, który zmarł w roku 1848 (ur. 1810) mentalnie należał do pokolenia lat 50. Był twórcą programu ideowego tych czasów. Od roku 1846 współpracował z redakcją czasopisma "Sowriemiennik". Bronił zasad swoiście rozumianego realizmu w litera- turze oraz programu szkoły naturalnej. Do wybitnych przedstawicieli tego kierunku, wbrew oczywistej prawdzie, zaliczał Puszkina i Gogola. Historyk myśli rosyjskiej, o. Wasilij Zienkowskij, uznawał Bielińskiego bardziej za publicystę niż krytyka literackiego.
Dowodził, że w myśli Bielińskiego dominował "niepokój teurgiczny", potrzeba wpływania na rzeczywistość, przymus realizacji ideałów, graniczący z domaganiem się cudu. To, co było domeną myśli prawosławnej w XVII wieku, zadomowiło się w świeckiej myśli rosyjskiej i przybrało kształt społecznego i politycznego radykalizmu. Bieliński reprezentował rosyjski okcydentalizm, poszukujący dróg ku Zachodowi. Charakterystyczną cechą okcydentalistów nowego pokolenia było ich pochodzenie. Najwybitniejsi urodzili się w rodzinach prawosławnych duchownych. W XVIII wieku ustaliła się dziedziczność stanu kapłańskiego, w związku z czym synowie popów kierowani byli do seminariów duchownych, gdzie odbierali staranne wykształcenie. Niektórzy z nich nie przyjmowali święceń kapłańskich. Zawsze jednak byli to ludzie żyjący dla idei, niezwykle wrażliwi na niedolę społeczną.
W rodzinie Bielińskiego księdzem był dziadek. Wissarion Grigorjewicz studiował filologię na Uniwersytecie Moskiewskim (1829- 32). Od roku 1834 publikował recenzje literackie w poczytnych czasopismach. Związany początkowo z heglizmem, walczył z romantycznym marzycielstwem. Gloryfikował późną twórczość Puszkina i wczesną Gogola, ponieważ dostrzegł w niej odejście od zgubnego marzycielstwa i pogodzenie się z rzeczywistością (artykuł O opowiadaniu rosyjskim i o opowiadaniach p. Gogola / O russkoj powiesti i powiestiach g. Gogola 1835). Bielińskiego nie interesowała estetyczna wartość dzieła literackiego, lecz to, na ile odpowiada ono rzeczywistości, jak przedstawia człowieka. Bieliński przyczynił się do rozwoju ideologii estetycznego humanizmu, który zagościł w kulturze rosyjskiej wraz z postępującą jej sekularyzacją.
Realizował się poprzez apoteozę człowieka, jako najwyższego stadium rozwoju przyrody. Jednocześnie sfera społeczna urasta w oczach Bielińskiego do poziomu sacrum, w którym aktywna jednostka realizuje swe człowieczeństwo. Bieliński jako krytyk postuluje, by wobec tych imperatywów literatura pełniła rolę służebną. Znamienne jest zadowolenie, z jakim przyjął wczesne opowiadania Fiodora Dostojewskiego: Cześć i chwała młodemu poecie, którego muza pokochała ludzi ze strychów i suteren. Bieliński był autorem szeregu syntez literackich, m.in.: Dzieła Aleksandra Puszkina (1843-46), Przegląd literatury rosyjskiej 1846 roku (1847), Przegląd literatury rosyjskiej 1847 roku (1848). Pisał o twórczości Żukowskiego, Lermontowa, Gogola, Dostojewskiego, Turgieniewa, Niekrasowa i in. Był autorem niezwykle popularnym wśród młodzieży uniwersyteckiej, która na podstawie jego artykułów uczyła się oceniać literaturę.
Kontynuatorem linii ideowej Bielińskiego w czasopiśmie "Sowriemiennik" i w dziedzinie krytyki literackiej był Nikołaj Gawriłowicz Czernyszewski (1828-89). Podobnie, jak w przypadku mistrza, estetyczny humanizm oraz idee utopijnego socjalizmu zaspokajały potrzebę poszukiwań religijnych pisarza. Czernyszewski żądał, by literatura ukazywała drogę do osiągnięcia moralności życia społecznego. Towarzyszyła temu wiara w jednostkę, w jej "rozsądny egoizm". Nurt ten określano mianem oświecicielstwa rosyjskiego. Czernyszewski był synem prowincjonalnego duchownego, który osiągnął wysoki poziom wykształcenia. Dlatego osobiście solidnie wykształcił syna. Prócz kilku języków nowożytnych, znał trzy języki martwe. Kiedy wstąpił do seminarium duchownego, zasób jego wiedzy przewyższał poziom szkoły. Po jej ukończeniu, za zgodą ojca, zamiast do akademii duchownej, zapisał się na Uniwersytet Petersburski na Wydział Filozoficzny. Podczas studiów i późniejszej pracy w szkole uprawiał propagandę socjalizmu.
Pod jego wpływem "Sowriemiennik" przyjął jednoznacznie radykalne oblicze. W ciągu kilku lat opublikował tyle artykułów, że zapełniły one 11 tomów jego dzieł zebranych. Prócz krytyki literackiej pisał o ruchach opozycyjnych w zachodniej Europie, o uwłaszczeniu chłopów w Rosji oraz na temat ekonomii politycznej. Za ułożenie proklamacji do chłopów, w okresie narodnickich podżegań do buntów, został skazany na katorgę i zesłany do Jakucji (1862). Po dwudziestu latach zezwolono mu na osiedlenie w Astrachaniu. Czernyszewski, podobnie jak jego rówieśnicy, przeżył ewolucję światopoglądową. Jej ostatecznym ogniwem był materializm i scjentyzm.
W traktacie Antropologiczna zasada w filozofii (Antropołogiczeskij princip w fiłosofii, 1860) dowodził, że człowiek posiada tylko jedną, biologiczną, naturę, jest procesem chemicznym. Główna praca krytyczno-literacka Czernyszewskie- go, to Szkice z gogolowskiego okresu liteartury rosyjskiej (Oczerki gogolewskogo pierioda russkoj litieratury, 1855-56). Nawiązuje w nich do tradycji krytyki Bielińskiego i uzasadnia potrzebę realizmu w literaturze, jej zaangażowania w sprawy społeczne. W więzieniu Czernyszewski napisał powieść utopijną Co robić? (Czto diełat’, 1863).
Już wcześniej ugruntowała się w środowisku lewicowym opinia o pisarzu jako o nowym Chrystusie. Dlatego narodnicka młodzież przyjęła powieść niemal jak nową Ewangelię, która uczy jak żyć. Bohaterem tej nowej "księgi" jest rewolucjonista Rachmietow - sól ziemi rosyjskiej. Dzięki jego istnieniu życie zyskuje sens. Rewolucjonista stylizowany jest na proroka. Z punktu widzenia rozwoju wątku fabularnego jest on całkowicie zbędny. Jego istnienie jest uzasadnione jedynie ze względu na tytułowe pytanie - co robić? Rachmietow prorok odsłania tajemnicę przebudowy życia na drodze ku rewolucji. Liczne jego wskazówki są zaszyfrowane. Rewolucjonistka rosyjska - Wiera Zasulicz - tak odkrywała klucz tego szyfru niewtajemniczonemu pokoleniu lat 90.: "stare domy", przeznaczone do zasiedlenia przez komuny, to klasztory i cerkwie. Młyn to historia, chleb - rewolucja, zęby - rewolucjoniści.
Rachmietow prorokuje powstanie "nowego człowieka", który ustanowi nowe, socjalistyczne formy własności i nowe stosunki między ludźmi, oparte na wolnej miłości. Głosi nową eschatologię: historia zmierza do tego, by wszyscy stali się jednym nowym człowiekiem, człowiekiem jednego typu. "Kto nie z nami na drodze do tego celu, ten przeciw nam"- głosi. Czerny- szewski w swojej powieści parafrazuje Ewangelię, ukazuje przemienionego człowieka i przemieniony świat. Ten świat, to kryształowy pałac, gdzie życie płynie bez wysiłku i trosk. Sama budowla i tryb życia będzie wieczny, gdyż jego mieszkańcom, rozumnym egoistom, dla własnej wygody będzie zależało na jego zachowaniu. Szczęście nowego człowieka, to wygoda. Aby je posiadać, trzeba być egoistą. Czernyszewski w swoim rozumowaniu był niekonsekwentny.
Wprowadził bowiem rozumny egoizm - kategorię typową dla liberalizmu typu hobbesowskiego, w przestrzeń komunistyczną, która jest nie do pomyślenia bez altruizmu. Idee głoszone przez Czernyszewskiego miały duży rezonans w kołach polskich radykałów. Założyciel rewolucyjnego koła oficerów polskich - Zygmunt Sierakowski - był przyjacielem rosyjskiego pisarza. Po zamknięciu pisma "Sowriemiennik" Niekrasow założył nowe pod tytułem "Otieczestwiennyje zapiski". Do wspólpracy zaprosił znanego pisarza związanego z programem szkoły naturalnej, Michaiła Jewgrafowicza Sałtykowa (ps. Szczedrin, 1826-89).
Sałtykow w młodości związany był z rewolucyjnym kółkiem pietraszewców, pozostawał pod wpływem Bielińskiego oraz filozofii Saint-Simona i Fouriera. Poglądów swoich nigdy nie zmienił. W 1848 roku został zesłany za szerzenie propagandy rewolucyjnej. Swoje doświadczenia, związane z pracą urzędnika, wykorzystał w tworzeniu hiperbolicznych satyr, w których piętnował samodzierżawie, administrację państwową, szlachtę, nową burżuazję, inteligencję, liberałów i konserwatystów, a także pokorny lud rosyjski. Powieść Państwo Gołowlewowie (Gospoda Gołowlowy, 1875-1880) jest sagą rodzinną, którą pisarz zapoczątkował narodziny tego gatunku w literaturze rosyjskiej. Sałtykow ukazuje szeroką panoramę losów jednej rodziny na tle przemian społecznych w Rosji. W tym przypadku jest to opowieść o patologii rodziny szlacheckiej. Nie warunki zewnętrzne przyczyniły się do upadku Gołowlowych, lecz oni sami na skutek swojego lenistwa, niezdolności do pracy, pijaństwa, gadulstwa i bezduszności.
Główną przywarą tytułowych bohaterów jest hipokryzja, która zakłamuje chrześcijańskie podstawy istnienia rodziny. Gołowlewowie nakładają na siebie maski: matki, ojca i syna. Brak wewnętrznej więzi sprawia, że rodzina się rozpada. Syn - Juduszka - przerósł rodziców w hipokryzji. Pustosłowie, bigoteria i fałsz ukazane zostały z wielkim kunsztem komizmu słownego i sytuacyjnego. Powieść Sałtykowa w partiach dialogowych przypomina komedię. W Dziejach pewnego miasta (Istorija odnogo goroda 1869-70) ostrze swej satyry pisarz skierował przeciwko ciemnocie ludu, jego bierności, uległości, cierpiętnictwu i pokorze. Autor wyraźnie sugeruje postawę buntowniczą. Pisarz w redagowanym przez siebie czasopiśmie publikował po kilka tekstów na raz, odnosząc się często w formie groteskowej lub satyrycznej do rzeczywistych wydarzeń. W brutalny sposób ośmieszał patriotyzm i misję wyzwolenia Słowian podczas wojny z Turcją, program oświatowy i dobroczynny. Prasę konserwatywną i liberalną oskarżał o powiązania korupcyjne.
Liberałów atakował za firmowanie pozornych reform, zdradę społecznych ideałów. Wreszcie w Listach do ciotuni (Pis’ma k tiotieńkie, felietony prasowe 1881-82) rozprawił się z inteligencją rosyjską. Inteligencja - Ciotunia, porzuciła myśl o rewolucji, zmieniła poglądy i przeszła na pozycje konserwatywne. Sprzyja oficjalnemu programowi walki z rewolucją. Do najbardziej znanych utworów Sałtykowa należą: Szkice gubernialne (Gubiernskije oczerki, 1856-85), Wierny Trezor (Wiernyj Triezor, 1885), Drobiazgi (Miełoczi żizni, 1886-87), Poszechońskie dawne dzieje (Poszechonskaja starina, 1887-89). Pisarz sprawnie posługiwał się satyrą, groteską, paszkwilem. Uczynił literaturę narzędziem w walce politycznej, co było zgodne z programem pism: "Sowriemiennik" i "Otieczestwiennyje zapiski". "Sowriemiennik" współpracował z emigracyjnym pismem "Kołokoł" (1857), założonym przez Aleksandra Iwanowicza Hercena (1812-70). Jako naturalny syn bogatego arystokraty otrzymał gruntowne wykształcenie, miał też dostęp do ojcowskiej biblioteki. Studiował przyrodoznawstwo na Uniwersytecie Moskiewskim. Napisał pracę dyplomową o systemie Kopernika. Jego uniwersyteccy koledzy to Bieliński, Stankiewicz, Ogariow.
W 1834 roku został aresztowany za listy o treści rewolucyjnej. W tym okresie pisał opowiadania i powieści związane z programem szkoły naturalnej (Czyja wina? / Kto winowat?, 1847; Sroka złodziejka / Soroka worowka, 1848; Doktor Krupow, 1847). Po uwolnieniu z zesłania, w 1847 roku, wyjechał na stałe za granicę. Jako przekonany okcydentalista boleśnie przeżył rozczarowanie w zetknięciu ze światem Zachodu. Ponieważ w jego światopoglądzie ważne miejsce zajmowała wiara w postęp identyfikowany z zachodnią walką o wolność i społeczną sprawiedliwość, pisarz był dogłębnie urażony europejską zdradą ideałów podczas tłumienia Wiosny Ludów. Dał temu wyraz w cyklu artykułów Z tamtego brzegu (Stogo bieriega, 1847-50) oraz w memuarach Rzeczy minione i rozmyślania (1852- 68). Zaczął pokładać wówczas nadzieję w chłopskiej Rosji.
W roku 1850 napisał rozprawę O rozwoju idei rewolucyjnej w Rosji (O razwitii riewolucionnych idiej w Rossii), w której prócz zarysu historii Rosji zawarł szkic o literaturze rosyjskiej. W 1852 roku zamieszkał w Londynie, gdzie nawiązał kontakt z Towarzystwem Demokratycznym Polskim, które pomogło mu założyć Wolną Drukarnię Rosyjską. Wydawany przez Hercena "Kołokoł" był nielegalnie kolportowany w Rosji. Pismo to reprezentowało radykalizm polityczny i społeczny, było trybuną międzynarodowej rewolucji. Mając w swojej dyspozycji pokaźne środki, Hercen subsydiował rewolucyjną publicystykę w Rosji. W 1862 roku podpisał porozumienie z polskim Centralnym Komitetem Narodowym. Publikował odezwy do żołnierzy rosyjskich tłumiących powstanie styczniowe, zabiegał na Zachodzie o poparcie dla zrywu wolnościowego Polaków. Pisarstwo Hercena reprezentuje estetyczny humanizm, który dostrzega konflikt pomiędzy dążeniami ludzkiego ducha i dyktatem ślepych sił przyrody.
Interesują go wysiłki ducha ludzkiego, przejawiające się w dążeniu do wolności. W człowieku dostrzega dwa pierwiastki: lucyferyczny - egoizm i anielski - miłość. Oba nieustannie ze sobą walczą. Heroizm człowieka, według pisarza, polega na tym, że sam tworzy on swoją moralność, wznosząc się ponad ślepy żywioł przyrody. Moralność nie ma nic wspólnego z rzeczywistością i z tej niezależności rodzi się jej bunt przeciwko światu - twierdził pisarz. Dlatego krytykował "prymitywny" realizm młodego pokolenia. Pod koniec życia Hercen całkowicie pogrzebał nadzieje związane z rozwojem zachodniego wzorca cywilizacji i zwrócił się w stronę staroruskiego modelu ustroju społecznego.
Zbliżył się tu do poglądów słowianofilów. Hercen był przekonany o bezcelowości historii. Nie dostrzegał jednak elementu jednoczącego w historii, którą rządzą tysiące nieskoordynowanych przypadków: historia jest wielką improwizacją. Tę myśl Hercena rozwinie później Lew Tołstoj w powieści Wojna i pokój. Hercen wyznawał w Rzeczach minionych i rozmyślaniach, że odkrył narodziny nowego manicheizmu, wiary w panowanie nad światem rozumnego zła. Wielkie powieści Fiodora Dostojewskiego podejmą ten temat.