Pod koniec lat czterdziestych poezja zniknęła z rosyjskich czasopism literackich. Przyczynił się do tego wpływowy krytyk i ideolog rewolucyjnych demokratów - Wissarion Bieliński. W wyeliminowaniu poezji przez prozę dostrzegał on oznakę dojrzałości literatury. Bieliński, jako czołowy teoretyk i ideolog szkoły naturalnej, dostrzegał w literaturze przede wszystkim utylitarne cele. Proza bardziej odpowiadała potrzebom literatury, przed którą postawiono zadanie dokumentowania patologii życia społecznego.
Literatura miała pełnić rolę narzędzia do walki z niesprawiedliwością społeczną. Bieliński wydał wyrok na poezję ugruntowując w środowisku literackim przekonanie, że po Puszkinie i Lermontowie na uwagę może zasługiwać jedynie poeta nie tylko obdarzony wielkim talentem, ale także podejmujący ważkie tematy. Krytyk walczył z "marzycielstwem" poezji romantycznej na rzecz "obiektywizmu" prozy. Sytuację poezji w okresie hegemonii Bielińskiego w dwa lata po śmierci krytyka trafnie opisał Nikołaj Niekrasow (poeta szkoły naturalnej) w artykule Drugorzędni poeci rosyjscy (Russkije wtorostiepiennyje poety, 1850). Artykuł rozpoczyna się od znamiennych słów: Wierszy nie ma (Stichow niet). W tym surowym klimacie nie mogło zapuścić korzeni zastępujące romantyków nowe pokolenie rosyjskich poetów. Począwszy od roku 1846 znaczące rosyjskie czasopisma literackie ("Sowriemiennik", "Otieczestwiennyje zapiski", "Bibliotieka dla cztienija") przestały drukować lirykę. Po śmierci Puszkina umierali kolejno poeci romantyczni: Odojewski, Dawydow, Kozłow, Lermontow, Kolcow, Baratyński, Jazykow.
Pisząca wiersze młodzież: Niekrasow, Fet, Majkow, Połoński, Grigorjew, nie była w stanie zainteresować krytyki. Poeci ci na ogół zostali docenieni dopiero po śmierci. Charakterystycznym zjawiskiem na tle epoki, którą zdominowała proza, jest twórczość liryczna dwóch pisarzy: Fiodora Tiutczewa i Nikołaja Niekrasowa. Fiodor Iwanowicz Tiutczew (1803- 73) był rówieśnikiem Puszkina, lecz z powodu długiego zamieszkiwania za granicą jego twórczość nie wpisała się w nurt romantyzmu rosyjskiego. Kilka jego wierszy przed śmiercią zamieścił Puszkin w swoim czasopiśmie "Sowriemiennik".
Znamienne jest, że Gogol postrzegał Tiutczewa jako poetę stworzonego przez Puszkina. Przebywając poza ojczyzną, Fiodor Iwanowicz pisał głównie "do szuflady" i większość wierszy z tego okresu zniszczył. Urodził się we wsi Owstug w guberni briańskiej w ro- dzinie szlacheckiej. Jego domowym nauczycielem przez siedem lat był poeta, późniejszy dekabrysta, S. Raicz. W latach 1819-21 studiował na wydziale filologicznym Uniwersytetu Moskiewskiego (już od roku 1817 uczęszczał na wykłady jako wolny słuchacz).
Po ukończeniu studiów został zatrudniony w Kolegium Spraw Za- granicznych. W latach 1822-37 pracował na placówce dyplomatycznej w Monachium. Niwa ta była domeną rodu od wie- ku XIV, już bowiem odległy przodek poety - Zacharij Tiutczew - był posłem Dymitra Dońskiego do Złotej Ordy. Gospodarstwo młodego dyplomaty prowadził stary sługa, wychowawca Iwana - Nikołaj Chołopow, który urządził domostwo po rosyjsku, łącznie z kaplicą i rosyjską kuchnią. Wysyłał częste listy - raporty do matki pisarza. Gdy szczęśliwie wrócił do domu, zamówił ikonę, przedstawiającą patronów ważnych wydarzeń w życiu panicza. Na odwrocie zachowały się zapisy z datami, mówiące o niebezpieczeństwie pojedynku, na jakie naraził się Tiutczew w Monachium z powodu miłości do Amalii Lerchenfeld. Uczucie to poeta opisał w wierszu Pamiętam czas złoty (Ja pomniu wriemia zołotoje, ok. 1825). Iwana i Chołopowa łączyły niezwykle bliskie więzy. W roku 1826 Fiodor Iwanowicz ożenił się z bawarską arystokratką - wdową po rosyjskim dyplomacie - Eleonorą Peterson, z domu hrabiną Botmer.
Przez jedenaście lat była jego czułą opiekunką, urodziła mu trzy córki. W domu Tiutczewa bywali niemieccy pisarze, m.in. Heinrich Heine. Tiutczew zaczął przekładać jego wiersze. Zaprzyjaźnił się także z Schellingiem. Niemiecki filozof interesował się Rosją. Po pierwszej zwycięskiej wojnie z Turcją przepowiadał jej polityczne sukcesy. Tiutczew należał od samego początku do grona poetów konserwatyw- nych. Pierwsze swoje wiersze czytał w okresie studenckim w gronie członków Biesiady Miłośników Słowa Rosyjskiego Aleksandra Szyszkowa. Biesiada była związana z neoklasycyzmem. W swojej poezji Tiutczew potępiał zarówno dekabrystowski rewolucjonizm jako "myśl nierozsądną" (14-ty grudnia 1825 / 14-oje diekabria 1825, 1826), jak również polskie powstanie listopadowe (Jak córkę rodzoną na pożarcie... / Kak docz’ rodnuju na zakłanije..., 1831).
Wzięcie Warszawy przez wojska rosyjkie było, zdaniem poety, usprawiedliwione potrzebą zachowania całości Imperium. W wierszu tym dźwięczy już nuta słowianofilska - idea jedności słowiańskiej pod ber- łem Rosji. Dlatego Polskę w wierszu Tiutczewa symbolizuje orzeł jednoplemienny, który spala się w oczyszczającym ogniu, a popiół zostanie przez Rosję zachowany, jak święta relikwia, z której narodzi się wspólna wolność. Rok wcześniej poeta napisał wiersz Tarcza Olega (Olegow szczit, 1829), w którym przypominał historyczne wydarzenie wzięcia Konstantynopola przez kijowskiego księcia Olega. W roku 1826 zostały wydrukowane trzy liryki poety w almanachu "Urania", następne wydrukował Aleksander Puszkin w czasopiśmie "Sowriemiennik" (1836). W roku 1833 Tiutczewa łączy uczuciowy związek z Ernestyną Dörnberg, czego ślady odnajdujemy w tajemniczych tytułach liryków. Z tego powodu w 1836 roku żona poety usiłuje popełnić samobójstwo, ugodziwszy się kindżałem.
Przyczynę tego wydarzenia Tiutczew starał się ukryć, zabiegając jednocześnie o służbowe przeniesienie. W roku 1837 rozpoczął pracę w ambasadzie w Turynie. Rodzina przeby- wała w tym czasie w Rosji. Jesienią roku 1837 spędził dwa tygodnie z Erne- styną w Genui. Poświęcił temu wydarzeniu dwa liryki, które sam najbardziej cenił: 1-szy grudnia 1837 (1-oje diekabria 1837) i Włoska willa (Italjanskaja villa). W roku następnym sprowadził do Turynu żonę i dzieci. Na statku "Mikołaj I", którym podróżowała rodzina poety, wybuchł pożar. Żona i córki nie ucierpiały.
W tym wydarzeniu brał także udział młody Iwan Turgieniew, który wszystko opisał. Na skutek doznanych przeżyć i trudności życia codziennego zdrowie Eleonory załamało się i wkrótce umarła. W 1848 roku poeta napisał wiersz poświęcony pierwszej żonie Jeszcze mnie męczy smutek... (Jeszczo tomlus’ toskoj żełanij...) Do ciekawostek biografii poety tego okresu należą odwiedziny w Parmie - siedzibie Marii Luizy, wdowy po cesarzu Napoleonie. W 1838 Tiutczew zaprzyjaźnił się z poetą Wasylem Żukowskim, który jako wychowawca następcy tronu, podróżował z carewiczem po Włoszech. W 1839 roku poeta prosił o zezwolenie na małżeństwo z Ernestyną Dörnberg i o urlop na załatwienie spraw rodzinnych.
Nie doczekawszy się zastępcy wziął szyfry dyplomatyczne (które zgubił) i wyjechał na ślub do Berna. Za samowolny wyjazd do Szwajcarii Tiutczew został zwolniony ze służby i pobawiony rangi. Komentarze dotyczące tego wydarzenia nie są jednoznaczne. Poeta wrócił do Monachium, gdzie za sprawą Iwana Gagarina przesłanych zostało do druku kilkadziesiąt jego wierszy pod wspólnym tytułem Wiersze przysłane z Niemiec (Stichotworienija prisłannyje iz Giermanii, 1836-40). Później, od roku 1840, przez czternaście lat Tiutczew niczego nie opublikował. Wierszy napisanych przez Tiutczewa za granicą zostało niewiele. Spalił je bowiem podczas robienia porządków. Pozostało 128 utworów. Nieliczne były opublikowane w mało znanych czasopismach. Nie wywołały też żadnej reakcji krytyki.
Można więc stwierdzić, że w okresie późnego romantyzmu nie odegrał on żadnej roli. Wiersze poety koncentrowały się wówczsa wokół trzech zasadniczych tematów: filozofii przyrody, miejsca człowieka w historii oraz miłości Podczas krótkiego pobytu w Petersburgu, wiosną 1837 roku, pod wpływem sporów związanych ze śmiercią Puszkina, Tiutczew napisał wiersz 29 stycznia 1837 (29 janwaria 1837). Utwór oddał wraz z innymi papierami Gagarinowi, u którego przeleżał do roku 1874. W 1841 roku poeta gościł w Pradze, gdzie poznał znanego czeskiego działacza odrodzenia narodowego, pisarza i uczonego, miłośnika Rosji i jej kultury - Vaclawa Hankę. Podarował mu wiersz Czyż wiecznie będziem rozłą- czeni? (Wiekowat’ li nam w razłukie?). Ta wizyta utwierdziła Tiutczewa w przekonaniu o wyjątkowości losu historycznego Słowian.
Odtąd tematyka słowiańska zajmie centralne miejsce w jego politycznej liryce i publicystyce. W 1844 roku Tiutczew wrócił do Petersburga. W tym samym roku zatru- dniono go w kancelarii państwowej. Od roku 1848 pełnił funkcję starszego cenzora w Kancelarii Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Do jego obowiąz- ków należało akceptowanie do druku artykułów na temat polityki zagranicz- nej. Tiutczew znany był z tego, że nie sprawdzał niczego, co mu przysyłano. Był bardzo dyskretny i nigdy nie skarżył się na kłopoty związane ze swoją funkcją. Przejawem ich istnienia jest raport, jaki złożył na ręce nowego ministra spraw zagranicznych - A. Gorczakowa, mianowanego po śmierci Mi- kołaja I: O cenzurze w Rosji (Lettre sur la censure en Russe, 1857). Pisze w nim na temat potrzeby powstania czasopisma, które podjęłoby spór z krytycznym wobec Rosji emigracyjnym pismem Aleksandra Hercena "Kołokoł".
Zdaniem Tiutczewa powodzenie takiego przedsięwzięcia jest możliwe, pod warunkiem całkowitej wolności od cenzury. W 1858 roku poeta awanso- wał na stanowisko przewodniczącego Komitetu Cenzury ds. Zagranicznych. W roku 1849 opublikowane zostały jego artykuły Rosja i rewolucja (La Russie et la revolution), Rosja i Zachód (La Russie e l’Occident), Papież i sprawa rzymska (La Papauté et la question romaine, 1850). Biograf poety i jego zięć - słowianofil Iwan Aksakow - twierdził, że artykuły te miały na Zachodzie szeroki rezonans. W Rosji były nieznane. Jedną z przyczyn zaangażowania się Tiutczewa w ogólnoeuropejską debatę na temat roli Rosji w Europie było ukazanie się książki markiza A. de Custine Rosja w roku 1839 (La Russie en 1839, 1843). Książka została odczytana jako paszkwil na Rosję i wywołała w kraju burzę, gdyż markiz był z honorami przyjmowany przez samego cesarza.
W odpowiedzi Tiutczew opublikował dwa teksty w niemieckiej "Allgemeine Zeitung". Dowodził w nich, że Europa Wscho- dnia stanowi odrębną kulturową i duchową całość. Słowiańszczyzna to imperium Wschodu, dla którego imperium bizantyńskie było zaledwie historycznym począt- kiem. Przyłączenie Konstantynopola jest tylko kwestią czasu. Publikacja spotkała się z akceptacją Iwana Turgieniewa i samego imperatora. Artykuł Rosja i rewolucja (ukazał się drukiem we Francji w postaci broszury z adnotacją: Dokument quasi-oficjalny) stanowił reakcję na zamieszki rewolucyjne 1848 roku.
Pisarz przekonywał, że od roku 1789 w Europie panują dwie siły: rewolucja i Rosja, które muszą stoczyć między sobą ostateczną walkę. Przyszłość polityczna i religijna Europy zależy od wyniku tego starcia. Racja moralna stoi po stronie narodu rosyjskiego, ponieważ kryzys chrześcijaństwa zachodniego wszedł w ostateczną fazę. W traktacie Rosja i Zachód, poeta za- uważa, że stłumienie rewolucji nie oznacza jej zaniechania. Rewolucja bowiem jest współczesną formą istnienia Zachodu, jest płodem jej cywilizacji począwszy od czasów Lutra. Wtedy zastąpiono autorytet Kościoła autoryte- tem indywidualnego sumienia. Zasadę indywidualizmu oceniał jako z gruntu antyreligijną. Poglądy zawarte w artykułach znalazły odzwierciedlenie w politycznej li- ryce tego okresu. Wiersz Morze i skała (Morie i utios, 1848) to symboliczny obraz rewolucyjnej burzy na oceanie, która rozbija się o niewzruszoną skałę Rosji. Drugi liryk - Geografia Rosji (Russkaja gieografija) - zaczyna się sło- wami: Od Nilu do Newy, od Elby do Chin / Od Wołgi do Eufratu, od Hangi do Dunaju.
Na tym dziedzicznym obszarze panują trzy stolice: Rzym, Konstantynopol i Moskwa. Rosja występuje tu w roli świętego rycerza, który przywraca właściwą i pierwotna rangę Rzymowi, zawłaszczonemu przez pa- piestwo. Koncepcja polityczna Tiutczewa uległa załamaniu po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej. Poeta obwinił za to imperatora i nieudolny rząd. Rok 1854 był rokiem małego zwycięstwa rosyjskiej poezji, do czego przyczynił się Nikołaj Niekrasow. Ukazał się drukiem pierwszy tomik poezji Tiutczewa, w formie dodatku do pisma "Sowriemiennik". Autorem Wstępu był Iwan Turgieniew. On też namówił poetę, by zgodził się na druk, o co poeta nigdy nie zabiegał. Tomik okazał się wielkim wydarzeniem życia literackiego i wywołał ożywione reakcje czasopism. Znamienna była recenzja Atanazego Feta O wierszach F. Tiutczewa (O stichotworienijach F. Tiutczewa), która godziła w program rewolucyjno-demokratycznej krytyki. Fet twierdził bowiem, że wiersze Tiutczewa stanowią dowód żywotności "liryki czystej". Inni nazywali Tiutczewa mistrzem poezji miłosnej i pejzażowej. W 1868 roku został wydany, staraniem zięcia poety - Iwana Aksakowa i młodszego syna - drugi tom jego wierszy.
Znalazły się tam liryki miłosne poświęcone Dienisjewej oraz liryka przyrody. Po powrocie poety do Rosji rozpoczął się jego czternastoletni związek z Eleną Dienisjewą, który zaowocował cyklem najpiękniejszych w literatu- rze rosyjskiej liryków miłosnych (m.in. Przeznaczenie / Priedopriedelenije; O, jak morderczo my kochamy / O, kak ubijstwienno my lubim...; Nie mów / Nie gowori...; Ostatnia miłość / Posledniaja lubow’). Tiutczew skar- żył się w korespondecji, że Elena interesuje się poezją tylko wówczas, gdy sama jest przedmiotem jej opisu. Miał z Dienisjewą troje dzieci. Związek z Eleną trwał równolegle z życiem rodzinnym poety. Elena Dienisjewa umarła na gruźlicę w 1864 roku, a w roku następnym na tę samą chorobę umarła ich czternastoletnia córka i roczny syn. Przeżycia związane ze śmiercią ukochanej znalazły odzwierciedlenie w znanym liryku Jakżeż piękne jesteś morze nocą (Kak choroszo ty, o morie nocznoje, 1864). Początek lat siedemdziesiątych zaznaczył się w biografii poety stratą brata, starszego syna i zamężnej już córki.
Sam doznał udaru mózgu w 1873 roku i wkrótce umarł. Poezja Tiutczewa jest zjawiskiem złożonym. Pisarz stronił całe życie od ugrupowań literackich. Twierdził, że korzenie poezji winny być zapuszczone w ziemię, wtedy pojawią się kwiaty. Liryka Tiutczewa nazywana jest poezją myśli, liryką filozoficzną. Sam poeta twierdził, że istnieje różnica między poezją a filozofią: Tam gdzie filozofia się kończy, tam zaczyna się poezja - mawiał. Poezja operuje emocjonalnymi obrazami, nie pojęciami i argumentacją. Treść istnienia ukazuje czytelnikowi w formie zwizualizowanej. Jest to rodzaj intuicji dotyczącej istoty bytu, to stan i zarazem działanie "żywej duszy".
Liryk zaczynający się od słów: Nie tym, co myślisz, jest przyroda... interpretowany był rozmaicie. Trudno tu o jednoznaczną wykładnię, bowiem poeta nie zdradza kim są owi "oni", którzy kierują się fałszywymi przesłankami w rozumieniu przyrody. Przyroda to życie, siła, miłość, wolność i słowo. Nie wiadomo, która z tych wartości stoi u podstaw istnienia. Poeta często stosuje opozycje: dzień i noc, lato i zima, drzewa liściaste i iglaste. Zauważa istnienie sfer porządku i sfer chaosu. Granica miedzy nimi jest płynna, jak między dniem i nocą, życiem i śmiercią. Kontrasty i sprzeczno- ści obserwowane w przyrodzie są obecne w ludzkiej duszy. Człowiek niekiedy zagląda w jej przepastne mroki. Jest wówczas nagi, słaby i bezbronny.
Niepojęta jest dla Tiutczewa także psychologia namiętności. Do poznania prawdy prowadzi droga przez chaos, grzech i zło. Pokonanie strachu przed śmiercią jest drogą do prawdy. Pokonanie pokusy potężnego piękna życia prowadzi do piękna słabego jasnej śmierci. Poezja Nikołaja Aleksiejewicza Niekrasowa (1821-78) miała większy niż twórczość Tiutczewa wpływ na współczesnych. Był on bowiem jednym z tych twórców, którzy wyznaczali kierunki w sztuce. Jego styl i sposób postrzegania rosyjskiej rzeczywistości, znalazły odbicie nie tylko w literaturze (realizm krytyczny), ale także w muzyce i malarstwie (Potężna Gromadka, pieriedwiżnicy). Niekrasow opiewał ludzkie cierpienie. Współczucie, protest i napiętnowanie były uczuciami dominującymi w jego poezji. Był jedynym pisarzem, którego twórczość w pełni podporządkowana była programowym celom szkoły naturalnej i ideologii rewolucyjnych demokratów. Przez cały czas kierował ich organem literackim - czasopismem "Sowriemennik".
Był przekonany, że zmiany społeczne w Rosji są możliwe tylko na drodze zwycięstwa rewolucji ludowej. Kreśląc ponury i jednostronny wizerunek wsi i miast rosyjskich wzbudzał nienawiść do szlachty i ludzi bogatych. Urodził się na Podolu w rodzinie oficera, wychował w majątku rodowym ojca nad Wołgą. Nie skończył gimnazjum ani studiów. Wcześnie zaczął pracę w czasopismach. W latach 1845-46 wydał przy pomocy Bielińskiego almanachy: Fizjologia Petersburga i Zbiór petersburski, które stanowiły mani- fest programowy szkoły naturalnej. W latach 1847-66 był redaktorem naczelnym miesięcznika "Sowriemiennik". Umożliwiło mu to szerokie kontakty ze światem literatury, ale w związku ze sztywnym lewicowym programem ideowym pisma przysporzyło także wielu wrogów. W roku 1856 opublikował pierwszy tom wierszy. Po zamknięciu "Sowriemiennika" w związku z zamachem na Aleksandra II, wraz z Sałtykowem-Szczedrinem zaczął wydawać "Otieczestwiennyje zapiski". Jego poezję, w celach propagandowych, wykorzystywali narodnicy.
Wiersz Współczesna oda (Sowriemiennaja oda, 1848) przypominał poetycką wersję prozy szkoły naturalnej z jej programową tendencją do piętno- wania ucisku społecznego. Liczne swoje utwory poeta poświęcił cierpieniu chłopów: W drodze (W dorogie, 1845), Trojka (1846), Wesele (Swad’ba, 1855), Nie zżęty zagon (Niesżataja połosa, 1854). Pod wpływem szkicu fizjologicznego powstały liryki "urbanistyczne": Gdy jadę w nocy przez ciemne zaułki (Jedu linoczju po ulice tiomnoj, 1847), Filantrop (1853), Woźnica (Izwozczik, 1855). Obraz miasta jest odrażający i jednostronny, pełen domów publicznych, przytułków, ruder, nędzy, brudu i śmierci. Nawet liryka osobista Niekrasowa jest bardzo pesymistyczna. Poemat Sasza (1855) opowiada o zbędnym człowieku. W poemacie Cisza (Tiszina, 1857) poeta ukazał chłopskich bohaterów wojny krymskiej, którzy zostali zawiedzeni, ponieważ nie otrzymali upragnionej wolności. Utwór Krobecznicy (Korobiejniki, 1861) Niekrasow po raz pierwszy kierował bezpośrednio do chłopów, stosując odpowiednie zabiegi stylistyczne.
Utwór rzeczywiście był szeroko znany i ułożono na jego podstawie popularną pieśń. Kolejny poemat Mróz czerwony nos (Moroz krasnyj nos, 1864) opowiada o skrajnej nędzy rodziny wiejskiej, skazanej na śmierć na skutek błędnie przeprowadzonej reformy rolnej. W utworze wyeksponowane zostały szcze- gólne wartości moralne bohaterów. Równie ponury jest wizerunek losu budowniczych kolei żelaznej, których kości usłały nasyp (wiersz Kolej żelazna / Żeleznaj doroga, 1865). Rewolucyjny charakter ma ballada O dwóch wielkich grzesznikach (O dwuch wielikich griesznikach), w której mordercy bogacza zostały odpuszczone grzechy. Utworem najbardziej znanym jest niedokończony poemat Komu na Rusi się dobrze dzieje (Komu na Rusi żyt’ choroszo, 1866-81). Niekrasow powtarza tu motyw wędrówki. Po reformie rolnej siedmiu chłopów wyrusza na poszukiwanie szczęśliwego człowieka. Jedynym napotkanym szczęśliwcem jest Grisza, który poświęcił się walce ze społeczną niesprawiedliwością. Niekrasow należał do tych nielicznych pisarzy o poglądach rewolucyjnych, którzy do walki używali serca, nie rozumu. Namiętność piętnowania zła sprawiła jednak, że obraz Rosji, jaki stworzył poeta jest karykaturą. Z drugiej strony należy podkreślić wysoki artyzm poezji Niekrasowa, mistrzostwo w stylizacjach folklorystycznych.
* * *
Realizm w rosyjskiej literaturze XIX wieku posiada jeden czytelny i łatwy do zidentyfikowania wyznacznik, jakim jest program estetyczny Wissariona Bielińskiego i szkoły naturalnej. Prawie wszyscy wielcy pisarze związani z realizmem debiutowali w tej szkole. Choć nie przestawali być realistami, to jednak dalszy rozwój ich twórczości świadczy o silnej emancypacji. Pisarstwo każdego z nich nosi cechy indywidualne i trudno byłoby znaleźć wspólny mianownik dla Dostojewskiego i Tołstoja, dla Gonczarowa i Sałtykowa-Szczedrina, dla Suchowo-Kobylina i Turgieniewa czy dla Leskowa i Czernyszewskiego.
Młodzi pisarze lat 40. i 50. XIX w., których stosunek do rzeczywistości był jeszcze niesprecyzowany, łatwo przyjmowali prawdę Wissariona Bielińskiego. Byli wówczas realistami w duchu materializmu. W miarę dojrzewania każdy z nich dążył na własną rękę do odkrycia tajemnicy prawdy i odzwierciedlał to na kartach swoich utworów. Tołstoj na nowo napisał Ewangelię i stworzył własną religię. Dostojewski rozwiązywał zagadkę duszy ludzkiej i odsłaniał realizm wewnętrznej, egzystencjalnej walki człowieka ze złem. W miarę upływu czasu różnicował się sposób rozumienia prawdy, a wraz z tym jej realny obraz. Realna prawda Bazarowa, bohatera Iwana Turgieniewa, koliduje z inną realną prawdą Rachmietowa, postaci z powieści Czernyszewskiego. Raskolnikow Dostojewskiego stanowi wizerunek okrutnej prawdy egzystencji tego samego typu bohatera. W centrum zainteresowania literatury omawianego okresu znajduje się człowiek.
Realizm dotyczy więc prawdy bytu ludzkiego, miejsca człowieka w świecie, celu jego egzystencji, rozumienia dobra i zła w odniesieniu do człowieka, stosunku człowieka do samego siebie, innego człowieka i Boga. Prawda bytu ludzkiego, życia i śmierci miała zawsze w kulturze rosyjskiej znaczenie podstawowe. Kultura ta nieustannie dążyła do jej wyjawienia. Jest to znamię i spuścizna kultury grecko-bizantyńskiej. Najbardziej oczywisty przykład sta- nowi ikona - świadectwo prawdy o realnym istnieniu Boga-człowieka, Chrystu- sa, i jej pochodna - ikona świętego, prawda eschatologiczna egzystencji czło- wieka.