Dla poetów z pokolenia Słowackiego i Krasińskiego trzy kwestie jawią się jako równoczesne i równorzędne: "ja" poetyckie, sprawa narodowa i sposób pisania. Juliusz Słowacki (1809-49) i Zygmunt Krasiński (1812-59) mają bardzo podobne warunki startu literackiego. Obaj pochodzą z elitarnych środowisk, z domu, w którym funkcjonuje salon literacki; obaj otrzymują wychowanie sprzyjające introspekcji i wrażliwości; obaj preferują w punkcie wyjścia (nie chodzi o juvenilia, lecz o pierwsze publikacje) sentymentalizm o ostrych jakościach estetycznych, fikcje egzotyczne (może to być równie dobrze egzotyzm orientalny, jak mediewalny) i fikcje egotystyczne; obydwaj pozostają poza środowiskami łączącymi literaturę ze spiskiem i polityką, nie obserwują więc w węzłowym momencie, jak Wallenrod staje się Belwederem; nie mają też doświadczenia insurekcji.
Wszystko to sprzyja bardziej formacji literacko-kontemplacyjnej niż aktywistycznej (czy to w rozumieniu zaangażowania konspiracyjnego, czy w wariancie indywidualistycznego buntu `a la Byron), a europejskie grand tour utwierdza w nich te cechy. Konsekwencje niewzięcia udziału w powstaniu listopadowym są dla obu odmienne: dla Krasińskiego jest to dramat rodzinny, i dra- mat rodowego honoru, jako że ojciec, legendarny niegdyś oficer napoleoński, uczynił kolejny krok ku zdradzie narodowej; dla Słowackiego będzie to stały komponent stosunków z ziomkami-emigrantami. Autor Kordiana potrzebuje kontaktu z emigracją, choćby dlatego, że stanowi dlań ona nie- zastąpione środowisko i forum życia literackiego, natomiast jego młodszy kolega, ruchliwy i otoczony kręgiem kulturalnych rówieśników, ustanawia niejako własną przestrzeń lektury i debaty literackiej.
Krasiński wcześniej wpisuje się w dzieje prądu romantycznego serią dzieł mistrzowskich i w pełni odpowiednich dla jego osobowości twórczej; szlak poszukiwań Słowackiego (więcej o nim w następnym rozdziale) jest dłuższy i bardziej rozwichrzony, ale przynosi to rezultaty w postaci wyjątkowo wszechstronnej kreatywności poetyckiej. Krasiński, pisarz o renomie nigdy właściwie nie kwestionowanej przez ludzi, których sąd respektował, nie wahał się użyć swej muzy do celów wręcz publicystycznych; Słowacki stoczył godny podziwu pojedynek z opinią o uznanie swej wybitności (w istocie także o wartość wyjątkowej indywidualności twórczej w życiu publicznym), by na sam koniec poświęcić swój dar poetycki samemu Bogu i łaskom ukojenia, jakie bliski Bóg zsyła ufającej duszy.
Wkład Krasińskiego w dzieje polskiego romantyzmu wiąże się z jego zmaganiami intelektualnymi, moralnymi i artystycznymi z historią. Pierwsze publikacje 16-, 17-letniego Zygmunta to średniowiecze obce lub rodzime, wystylizowane na modłę prozy gotyckiej (Grób rodziny Reichstalów, Pan trzech pagórków, Mściwy karzeł), ale oto Władysław Herman i dwór jego (1828, opublikowany 1830) to już próba romansu na wzór walterscottowski. Niewiele późniejszy Agaj-Han (powstał 1832, publikacja 1834), romantycznie już ekspresyjna powieść poetycka prozą o Marynie Mniszchównie, wprowadza wielopłaszczyznowy obraz historii: od strony antropologicznej i w aspekcie procesów zbiorowych. Następne ogniwo to już Nie-Boska komedia (ukończona w grudniu 1833, edycja anonimowa Paryż 1835). Każda z czterech części tego poematu dramatycznego, napisanego wyrafinowaną prozą mimetyczną, retoryczną i poetycką, poprzedzona jest zliryzowanym wstępem, który wyznacza podmiotową perspektywę dla akcji dzieła. Bohaterem utworu jest Hrabia Henryk, poeta idący ku zagładzie i potępieniu wąską ścieżką między poezją prawdziwą, oznaczającą życie moralne w harmonii z poezją bytu, z dobrem, i pięknem promieniującym z samej rzeczywistości, oraz poezją fałszywą, która tworzy słowne pozory dobra i piękna, a przy tym służy własnej chwale poety-iluzjonisty.
Kuszony skutecznie przez zło iluzjami idealnej miłości, sławy rycerskiej i utopii społecznej (w tym ostatnim przypadku nie ulega argumentacji intelektualnej, lecz poddaje się próbie woli w konfrontacji z wodzem rewolucji i odtąd jako problem woli jedynie traktuje swą władzę), niszczy swe małżeństwo, przyczynia się do tragedii syna, nieszczęśliwego, osieroconego i ślepego dziecka-duchowidza, nie potrafi też dopełnić jako człowiek miłosiernego serca swej misji przywódcy i obrońcy twierdzy. Czytano na wiele sposobów ten niezwykły poemat: jako ostrzeżenie przed anarchią, która unicestwia fundamenty wszelkiego ładu społecznego, jako dialektyczną filozofię historii, jako studium rozpadu cywilizacji.
Lektury katastroficzne mają tu z pewnością głębokie uzasadnienie, warto jednak w ślad za Krasińskim wejrzeć w główne źródło historycznego rozkładu: w przestrzeń wewnętrzną jednostki ludzkiej, która odwróciła się od samej rzeczywistości, utraciła zdolność do rzeczywistego ukochania ludzi i życia i zaczęła budować swe szczęście i powodzenia na przewrotności umysłu. Wydaje się, że do Nie-Boskiej komedii włącznie jest Krasiński przede wszystkim antropologiem historycznym, koncentrującym się na ludzkim doświadczeniu oraz moralnym wymiarze praktyki historycznej jednostek i grup. Od początku jednak pozostaje zafascynowany procesem dziejowym, strukturą formacji historycznej i prawidłowościami rozwoju bytów historycznych, wreszcie - metafizyką historii i teologią dziejów.
Nie jest przypadkiem, że jego dalsze podstawowe dzieła (Irydion, 1836; Przedświt, 1843) zawierają rozległe partie dyskursu historycznopoznawczego i że pisarz próbuje swych sił w refleksji filozoficznej. Historia niejako objawia Krasińskiemu dialektyczną drogę bytu do swej pełni, do wypełnienia wszystkich rzeczy w ostatecznej syntezie. W Irydionie, kolejnym poemacie dramatycznym, tym razem sięgającym do dziejów Rzymu w 222 roku po Chrystusie i traktującym o spisku syna podbitych przez Romę ludów przeciw potędze imperium, pisarz poszukuje wyzwalających z niewoli i z samej przemocy wiecznych czynników dziejów, pochodzących od Zbawiciela. W Przedświcie, wizji Polski Chrystusowej, tworzy Krasiński filozoficzny wariant mesjanizmu romantycznego. Psalmy przyszłości (1845, wydanie rozszerzone 1848) na filozoficznych przesłankach fundują ideologię solidaryzmu narodowego.