Główne właściwości powieści realistycznej to spójność, kompletność, autentyzm i obiektywizm. Spójność oznacza funkcjonalność poszczególnych elementów. Jej obecność w powieści Gustava Freytaga Soll und Haben przedstawił obrazowo Theodor Fontane: W pierwszym tomie nie ma gwoździa wbitego w ścianę, na którym w trzecim tomie czegoś bądź kogoś - czy to surduta, czy to człowieka - by nie powieszono. Kompletność obejmuje zarówno ekstensywne nagromadzenie obserwowanych zjawisk i prawidłowości (zwłaszcza u Spielhagena), jak też intensywność i gęstość symbolicznych odniesień.
Autentyzm to aktualność zarówno opowiadania, jak i narracji, co się wiąże z zastosowaniem wysublimowanych technik przedstawiania i opisu. Obiektywizm oznacza obecność epickich zasad przedstawiania: spokoju, rzeczowości i opanowania. Pojęcie obiektywizmu jest ściśle związane z teorią powieści Friedricha Spielhagena. Zgodnie z nią narrator nie może być osobą wszystkowiedzącą, która z dystansu komentuje przedstawiane wydarzenia i snuje swoje refleksje na ich temat. Nie powinien także zwracać się bezpośrednio do czytelnika; opowiadana historia nie może sprawiać wrażenia, iż została przez narratora wymyślona, ale że przedstawia rzeczywistość i wydarzenia w sposób bezpośredni. Dlatego narratorem powinien być bohater powieści, czyli - według Spielhagena - narrator pierwszoosobowy. Powieść społeczno-obyczajowa tej epoki miała ambicje ukazywania szerokiej panoramy życia społecznego, chociaż w istocie był to niemal zawsze tylko jakiś jego wycinek. Główni bohaterowie to przede wszystkim przedstawiciele bogatego mieszczaństwa i średnio zamożnej szlachty; przedstawiciele arystokracji i robotnicy pojawiają się w nich tylko sporadycznie.
W powieściach tych na ogół opis góruje nad akcją (np. Stechlin Theodora Fontane), często też pojawiają się wątki zaczerpnięte z innych gatunków powieściowych: powieści miłosnej (np. Wilhelm Raabe: Kronika Wróblego Zaułka, 1857; Theodor Fontane: Jenny, albo gdy się złączą serca dwa, 1892), tzw. powieści małżeńskiej (np. Theodor Fontane: Effi Briest, 1894/95), literatury kryminalnej (np. Wilhelm Raabe: Stopfkuchen. Eine See- und Mordgeschichte, 1891) lub powieści wiejskiej (np. Marie von Ebner-Eschenbach: Das Gemeindekind, 1887). Interesującą odmianą powieści społeczno-obyczajowej jest powieść edukacyjna, opisująca proces przystosowania się jednostki do istniejących warunków egzystencji. Przed bohaterem otwiera się perspektywa awansu ekonomicznego do warstwy mieszczaństwa posiadającego kapitał. Jeśli ten awans dochodzi do skutku, to mamy do czynienia z powieścią edukacyjną o wydźwięku optymistycznym (np. Soll und Haben Gustava Freytaga). W wariancie pesymistycznym w powieści pojawiają się elementy rezygnacji. Do najważniejszych niemieckojęzycznych powieści realistycznych, bądź zawierających elementy realizmu, które nawiązują do modelu powieści edukacyjnej, należą m.in.: Die Epigonen (1836) Karla Immermanna, Zielony Henryk (1854/55, 1879/80) Gottfrieda Kellera, Der Nachsommer (1857) Adalberta Stiftera, Der Hungerpastor (1864) oraz Stopfkuchen (1891) Wilhelma Raabego.
Do najpopularniejszych gatunków literackich w 2. połowie XIX wieku należy powieść historyczna (razem z opowiadaniem i nowelą historyczną). Literacka tradycja, współczesna historiografia i edukacja szkolna sprzyjały rozwojowi i okrzepnięciu tego gatunku. Wzorem dla niemieckich romansopisarzy historycznych był Walter Scott, którego pisarstwo historyczne cieszyło się w Niemczech wielką popularnością i wywarło duży wpływ także na teorię powieści. Znany pisarz historyczny Willibald Alexis tak określił w poświęconym Scottowi artykule parametry powieści, ważne również w odniesieniu do prozy historycznej w 2. połowie XIX wieku: Tak jak w naturze, bohater musi wejść w powikłane związki ze światem zewnętrznym; im więcej konfliktów, tym ciekawsza powieść. Intensyfikacja tego związku doprowadzi w końcu do tego, że osoba tak zwanego bohatera zejdzie na dalszy plan, a podstawową sprawą w powieści staną się inne różnorodne obiekty. Na tym polega, jak się zdaje, zwycięstwo obiektywizmu nad subiektywizmem i być może prze- znaczenie wszystkich powieści. (The Romances of Sir Walter Scott, 1823) Wypracowany przez Scotta model powieściopisarstwa stanowił dla realistów godny naśladowania wzór, ponieważ - jak sądzili - eliminował z przedstawienia wszelki subiektywizm, a także elementy romantyczne i fantastyczne. Złączenie literatury i historii w powieści historycznej uważano za "prawdziwą poezję historyczną".
Rozwój powieści historycznej związany jest ze wzmożonym zainteresowaniem wyedukowanego mieszczaństwa przeszłością. Pod wpływem wszechwładnego podówczas historyzmu powstało mnóstwo powieści narodowych, etnograficznych, archeologicznych i egiptologicznych, a ich autorami byli nierzadko uczeni z tytułami profesorskimi. Tak zwana powieść profesorska (Professorenroman) cieszyła się wielką poczytnością wykształconych kręgów czytelniczych. Tacy autorzy, jak Georg Ebers (Ägyptische Königstochter, 1864), czy Felix Dahn (Ein Kampf um Rom, 1876), przenosili mieszczańskiego czytelnika w swych opartych na naukowej wiedzy powieściach w egzotyczny dlań świat starożytności bądź germańskiej prahistorii, odwracając uwagę od problemów współczesności. Powieści tego typu wskazywały na takie typowo mieszczańskie cnoty, jak praca i wykształcenie jako na źródła pomyślności całego narodu. Wiedza naukowa stanowiła tworzywo także dla tych powieściopisarzy, którzy - jak np. Gustav Freytag w cyklu Die Ahnen (1872-1880) - poprzez swe dzieła odwoływali się do wielkiej przeszłości narodu, wykorzystywanej jako budulec tożsamości narodowej w II Rzeszy Niemieckiej. Wszyscy znamienici pisarze realistyczni pisali historyczne powieści, nowele albo kroniki: Joseph Viktor von Scheffel (Der Trompeter von Säckingen, 1854), Adalbert Stifter (Witiko, 1865/67), Gottfried Keller (Züricher Novellen, 1878/79), Theodor Storm (m.in. Aquis sumbersus, 1875/1876), Wilhelm Raabe (Hastenbeck, 1899), Theodor Fontane (Vor dem Sturm, 1878), Conrad Ferdinand Meyer (nowele) i Wilhelm Heinrich Riehl (m.in. Kulturgeschichtliche Novellen, 1856).