W historii literatury polskiej okres pomiędzy romantyzmem a Młodą Polską nosi nazwę pozytywizmu. Jak różne były drogi wewnętrznych przekształceń oraz nurty ideowe i estetyczne przed i po pozytywizmie, tak i w jego obrębie istniało wiele czynników, które komplikują jednolitość obrazu. Wiek XIX w Europie można widzieć jako formację ideowo-kulturową, światopoglądową i estetyczną, która się zrodziła wraz z hasłami Rewolucji Francuskiej.
Hasła wolności, równości, braterstwa były wyrazem kierunku przemian w zakresie form organizacji życia społecznego i ekonomicznego. W publicystyce polskiej i europejskiej 2. połowy wieku XIX stale spotyka się formuły "wiek XIX" czy "nasz wiek". Wyrażają one poczucie więzi ponadlokalnych i ponadnarodowych, a także świadomość wpisania własnego życia w ciąg długiego trwania pewnych zjawisk. Był więc to "wiek telegrafów", "pary i elektryczności" - w tym wyrażała się idea postępu jako centralna kategoria pojęciowa. Można postrzegać ów wiek jako czas ścierania się konkurujących wizji uporządkowania świata - liberalizmu i demokratyzmu oraz konserwatyzmu.
Obie za podstawę swego samookreślenia brały to, co było przyczyną oraz skutkiem rewolucji francuskiej, obie też określały się wobec pojęcia postęp. Kiedy na przełomie wieku XIX i XX powstało w wielu krajach Europy szereg rozpraw, broszur i artykułów publicystycznych, w których dokonano bilansu kończącego się wieku, rysowano w nich taki oto obraz: stały postęp technologiczny, poszerzenie praw człowieka do uczestniczenia w życiu zbiorowym, zwiększenie obowiązków jednostki wobec instytucji i państwa, rozczarowanie tym, że ideały demokracji wprawdzie zmieniły świat, ale w perspektywie jednostki wcale jej nie dały poczucia szczęścia. Wiosna Ludów w roku 1848 wyznacza przełom między opowiedzeniem się za rewolucją jako drogą urzeczywistnienia tych ideałów, a ewolucją, która świat udoskonala bez uprzedniego burzenia go.
W takiej perspektywie pozytywizm polski jest etapem rozwoju i ścierania się myśli demokratyczno-liberalnej oraz konserwatywnej, wizji postępu osiąganego przez znoszenie ograniczeń jednostki wobec instytucji i państwa albo postępu kontrolowanego, dbającego o stabilne układy ekonomiczno-społeczne.Inaczej nieco pojmuje się i definiuje pozytywizm polski, kiedy się nań patrzy z perspektywy historii politycznej i gospodarczo-społecznej, historii filozofii, socjologii i w ogóle naukoznawstwa, inaczej - z perspektywy historii literatury, dziejów myśli estetycznej i historii sztuki. Mniej chyba jest ważne, które pojęcie ("światopogląd", "formacja umysłowa", "prąd kulturowy i filozoficzny") trafniej określa istotę zjawiska opisywanego na podstawie tak różnych dokumentów i źródeł. Ważniejszą rzeczą jest dostrzeżenie elementów składowych tych pojęć. Powtarzają się najczęściej w definicjach: scjentyzm, ewolucjonizm, liberalizm, utylitaryzm, antyromantyzm, program polityczno-społeczny. Wskazują one na ścisły związek z inspiracjami zachodnio- europejskimi, ale również na odrębność i specyfikę pozytywizmu w Polsce.
W Polsce był to przede wszystkim program szerokich działań aktywizujących społeczeństwo w konkretnych warunkach politycznych, ukształtowany jako reakcja na romantyzm polityczny; w Europie pozytywizm miał charakter filozoficzny a owocował śmiałymi innowacjami w sferze nauk przyrodniczych, społecznych i fizyczno-chemicznych. Program ten rozciągał się na wszystkie możliwe sfery życia gospodarczego, politycznego, społecznego, umysłowego i kulturalnego. Propagowano go, realizowano, oceniano i modyfikowano poprzez wszelkie możliwe środki, w sposób zorganizowany oraz w ramach działań indywidualnych, poprzez słowo drukowane i słowo mówione.
Jego ślady zapisały publicystyka, literatura piękna, a także podręczniki uczniów i tematy wypracowań, kazania księży i mowy wygłaszane podczas rozmaitych jubileuszy czy podczas przemówień nad trumnami zmarłych. Program ów w sferze zadań gospodarczych, edukacyjnych i prawno-administracyjnych był dość jednolity, choć stosował się do warunków, które wyznaczały realne możliwości działania w organizmie każdego z państw zaborczych. Różnice dotyczyły zasad - między obozem liberalno-demokratycznym a konserwatywnym trudno było o uzgodnienie stosunku do tradycji narodowej i do roli religii w państwie oraz w życiu społecznym. Z czasem obozy te zbliżyły się do siebie, gdy w całej Europie i na ziemiach polskich upowszechniły się ideologie socjalizmu i nacjonalizmu, które sięgały po "rząd dusz" działając poprzez masowe partie polityczne.