Dyskusja o realizmie w literaturze toczyła się w Niemczech około 1850 roku głównie na łamach liberalnego czasopisma "Die Grenzboten", którego wydawcami byli od 1848 r. Julian Schmidt i Gustav Freytag. Zainicjowana przez nich debata estetyczna wywarła poważny wpływ na ówczesną literaturę niemiecką.
Sformułowany przez Freytaga program realizmu zwracał się przeciwko estetyce Młodych Niemiec, jednocześnie jednak opierał się na ich rozumieniu literatury jako sztuki podporządkowanej życiu. Najlepszym przykładem sposobu rozumienia przez tego pisarza związku literatury z rzeczywistością jest jego powieść Soll und Haben (1855), która luźno nawiązuje do wzorca powieści edukacyjnej.
Utwór ten otworzył nowy rozdział w dziejach niemieckiej prozy narracyjnej. Zastaną rzeczywistość przedstawiał w swych utworach powieściowych także Friedrich Spielhagen. Jego powieść Hammer und Amboß (1869) jest jedną z ówcześnie bardzo nielicznych prób literackiego opisu świata, w którym toczą się intensywnie procesy modernizacyjne. Spielhagen jest także autorem rozwiniętej w Beiträge zur Theorie und Technik des Romans koncepcji tzw. narracji obiektywnej, lecz to nie on stworzył główną formułę niemieckiego realizmu. Uczynił to Otto Ludwig (1813-65), którego pojęcie "realizmu poetyckiego" (poetischer Realismus) wywarło zasadniczy wpływ na praktykę literacką w drugiej połowie XIX stulecia. Nakreślony przez Ludwiga program, w którym odrzucał on zarówno idealizm, jak i naturalizm, zawierał postulat "rozjaśniania" rzeczywistości za pomocą środków literackich, czyli w istocie jej idealizacji.
Rzeczywistość należy opisywać z jak największym prawdopodobieństwem, nie pomijając jej szpetnych aspektów, ale trzeba je poddawać estetycznej transformacji. Podobny sens ma ukute przez czołowego ówcześnie estetyka Friedricha Theodora Vischera pojęcie "realizmu idealnego" (Idealrealismus). Wyrażało ono przekonanie, że rzeczywistość, jakkolwiek niedoskonała, kryje w sobie jakąś harmonijną całość, głębszą prawdę, którą należy odsłaniać za pomocą literatury. Świat przedstawiany w utworach realistów jest dwuwarstwowy i taka też musi być jego literacka prezentacja.
Opis rzeczywistości powinien być prosty i nieskomplikowany, a jednocześnie musi wskazywać na kryjącą się w niej głębszą prawdę. Realizacja tego postulatu polegała w praktyce na przypisywaniu pewnym elementom świata przedstawionego i zachodzącym w nim wydarzeniom "dyskretnej" wartości symbolicznej, która ujawnia się w pełni często dopiero po zakończonej lekturze danego utworu. Adalbert Stifter, austriacki pisarz i malarz, sformułował w przedmowie do zbioru swoich opowiadań Bunte Steine (1853) program literatury realistycznej, w którym centralne miejsce zajmuje tzw. łagodne prawo (das sanfte Gesetz) - estetyczna zasada polegająca na zrównoważeniu małości i wielkości, ograniczoności i uniwersalizmu w przedstawianiu zwyczajnego życia. Istotą "łagodnego prawa" nie jest odwrócenie potocznego rozumienia wielkości i małości, lecz pokazanie, że nawet w rzeczy najmniejszej działają ogólne prawa rządzące światem jako całością i że odkrywanie owych praw jest sprawą głównie przedstawicieli nauk przyrodniczych.
Według Ludwiga istnieje zatem obiektywny porządek natury i moralności w świecie stanowiącym spójną całość. Jego pogląd na temat spójności świata podzielali tacy re- aliści, jak Keller, który mówił o nieuchronnym i zasadniczym biegu świata oraz Fontane i Raabe, u których pojawia się myśl o związku między rzeczami. To poszukiwanie naczelnej zasady porządkującej, obecnej jeszcze - jak mniemano - w epokach klasycznej i romantycznej, stanowi więc jedną z cech wspólnych twórcom literatury realistycznej.