Powrót Karola II na tron, oznaczający ostateczną klęskę ambicji stworzenia w Anglii republiki purytańskiej, to wydarzenie które, obok politycznych, miało również ogromne konsekwencje w dziedzinie literatury. Nastąpił odwrót od metafizyki, dyskusji na temat wartości, zasad moralnych, miejsca człowieka we wszechświecie.
John Bunyan (1628-88), autor purytański, kaznodzieja baptystowski i członek Towarzystwa Nonkonformistów, został aresztowany i uwięziony już w pierwszym roku restauracji (1660). Spędził 12 lat w więzieniu, wyszedł na wolność po ogłoszeniu Declaration of Indulgence (1672), aby po trzech latach wrócić do więzienia, gdy parlament zniósł tę ustawę. To właśnie w więzieniu miejskim, mieszczącym się na moście w Bedford, Bunyan zaczął pisać The Pilgrim’s Progress (Wędrówka Pielgrzyma), o którym mówi się, że jest największym dziełem napisanym kiedykolwiek przez więźnia.
Bunyan nie interesował się polityką - całe jego życie poświęcone było odczytywaniu i głoszeniu Biblii. Grace Abounding to the Chief of Sinners (Obfitość łaski dla wielkiego grzesznika, 1666) to bardzo osobiste świadectwo nawrócenia autora, a The Pilgrim’s Progress (Wędrówka Pielgrzyma, 1678 część pierwsza, 1684 część druga), stanowi coś w rodzaju chrześcijańskiej baśni czy też paraboli napisanej w konwencji alegorycznej.
The Pilgrim’s Progress to dzieło cieszące się niesłabnącą popularnością. Napisane z myślą o niewykształconym czytelniku, przez lata było ulubioną książką Anglików, aż do momentu kiedy w XIX wieku stało się lekturą obowiązkową w tzw. szkółkach niedzielnych (które dzisiaj nazwalibyśmy katechetycznymi).
Wędrówka Pielgrzyma
Utwór opowiada o wędrówce do nieba bohatera o imieniu Chrześcijanin (Christian) w towarzystwie swych przyjaciół, Wiernego (Faithful) i Pełnego Nadziei (Hopeful). Postacie te należą do tradycji wywodzącej się ze średniowiecznych moralitetów; są jakby kukiełkami noszącymi imiona znaczące. W utworze pojawia się też Światowiec (Mr Worldly-Wise- man), Gaduła (Talkative), Formalista (Formalist), Hipokryzja (Hypocrisy) itp. Chrześcijanin z przyjaciółmi wyruszają z Miasta Zagłady (City of Destruction) do Miasta Niebiańskiego (Celestial City). Ich droga wiedzie przez m.in. Zamek Wielkiego Żalu (Castle of Giant Despair) i Dolinę Cienia Śmierci (Valley of the Shadow of Death).
Wędrówka Chrześcijanina jest alegorią (rozbudowaną metaforą) wędrówki każdej duszy chrześcijańskiej, której zawsze ma towarzyszyć wiara (Faithful), nadzieja (Hopeful) i miłosierdzie (Charity). Chrześcijanin idzie w przekonaniu, że został wybrany i będzie na wieki zbawiony, a prowadzi go wiara w obietnice Biblii.
W drugiej części utworu rodzina Chrześcijanina, jego żona i dzieci, wyruszają w tę samą drogę. Towarzyszy im Wielkie Serce (Great Heart), a drogowskazem są dla nich zwycięstwa moralne odniesione przez Chrześcijanina.
Późniejsze alegorie Bunyana nie osiągnęły nigdy popularności The Pilgrim’s Progress. The Life and Death of Mr Badman (Żywot i śmierć niegodziwca, 1680) można uważać za pionierską próbę powieści realistycznej. Ma formę dialogu Pana Mądrego (Mr Wiseman) z panem Uważnym (Mr Attentive) i dotyczy drogi Pana Niegodziwego (Mr Badman), który - inaczej niż Chrześcijanin, zmierzający do Miasta Niebiańskiego (Celestial City) - zdąża raczej do Miasta Piekielnego (Infernal City), pogrążając się stopniowo w grzechu i występku.
Alegoria The Holy War (Dzieje ludzkiej duszy, 1682), to obraz wojny nasycony słownictwem militarnym, które Bunyan dobrze znał z okresu, kiedy służył w armii republikańskiej(od roku 1645 do 1647, kiedy to opuścił wojsko i rozpoczął misję kaznodziejską w Bedford). W The Holy War wojna toczy się między Bogiem i Szatanem. Emanuel, syn Boga, walczy z Szatanem przy pomocy prześwietnych generałów, m.in. Sumienia (Conscience), Wyrzeczenia (Lord Self-denial) i Zrozumienia (Understanding). Walka toczy się w przeczuciu nieuchronnej apokalipsy.
Za rządów Karola II Stuarta los dysydentów był przesądzony. Ci, którzy nie chcieli się pod- porządkować - jak John Bunyan - trafiali do więzienia.
Tak stało się z Georgem Foxem (1624-91), założycielem Towarzystwa Przyjaciół, jednym z pierwszych, którzy sformułowali zasady religii i filozofii kwakrów. Jak Bunyan, Fox zaczął pisać swoje utwory w więzieniu. The Journal (Dziennik, 1694), opowiada, jak autor boso głosił kazania w dzień targowy w Lichfield, prorokując zagładę temu grzesznemu miastu. Fox pisał listy do Cromwella, nawołując dyktatora do poddania się woli bożej, a także do Karola II, ganiąc hulaszczy tryb życia króla.
Richard Baxter (1615-91), nie był tak radykalny. Wzywał raczej do przyjmowania postawy ekumenicznej. Był purytaninem i z dystansem odnosił się do zjawiska sekt, nie aprobując jednocześnie obowiązującej polityki religijnej. Jego wspomnienia Reliquiae Baxterianae (1696), dowodzą uczciwości autora, który nie zawahał się odrzucić propozycji objęcia godności biskupa Hereford, gdyż nie był przekonany co do zasadności i sposobów funkcjonowania hierarchii w Kościele anglikańskim.
Nie tylko dysydenci przenosili swój bunt na papier. Anglikanie również pisali.
Można tu wymienić prace teologiczne Isaaca Barrowa (1630-77), kazania Johna Tillotsona (1630-94), i Roberta Southa (1634-1716). Kościół anglikański, którego splendor ucierpiał w czasie rządów Republiki, odzyskał pewność siebie. I choć można - szczególnie w kazaniach Tillotsona, bardzo poczytnych w kręgach zbliżonych do dworu - wyczuć renesansową swobodę myśli i metafizyczną wyobraźnię, proza anglikańska okresu restauracji zapowiada nadejście ery rozumu, logiki i oświecenia. Zagadnienia religijne są sformułowane jasno, rozumowanie utrzymane w tonie argumentacji utylitarnej, styl zwięzły i wyważony.