Domeną realizmu w literaturze była proza epicka, zwłaszcza nowela. Najznamienitsi niemieccy noweliści tego okresu, m.in. Gottfried Keller, Theodor Storm i Conrad Ferdinand Meyer, często posługiwali się narracją ramową bądź kronikarską. Charakterystyczne dla ich twórczości umiłowanie detalu jest także widoczne w tzw. opowieści wiejskiej (Dorfgeschichte), którą reprezentują m.in. Jeremias Gotthelf i Berthold Auerbach.
Największe dokonania realizmu w dziedzinie powieści polegają na bogatych w szczegóły opisach otaczającego świata oraz unikającej subiektywizmu i liryzmu charakterystyce postaci. Najbardziej rozpowszechniony gatunek powieściowy to powieść edukacyjna (Keller, Raabe, Ludwig, Kurz, Fontane). Dużą popularność zyskały także powieść i nowela historyczna (C.F. Meyer), a w obrębie powieści jej specyficzny rodzaj tzw. powieść profesorska (Dahn, Ebers, Freytag). Do wyróżniających się dramatopisarzy realistycznych należą Christian Dietrich Grabbe i Friedrich Hebbel. Mimo zdecydowanej przewagi prozy, wielu realistów uprawiało także lirykę, z Stormem i C.F.
Meyerem na czele. Liryka stanowi także znaczącą pozycję w dorobku Hebbla, Kellera i Fontanego. Głównym tematem utworów prozatorskich staje się jednostka szukająca równowagi między własnym ja a światem zewnętrznym, między samotnością i życiem we wspólnocie. Właśnie indywidualna perspektywa i spojrzenie niejako "od środka" odróżniają literaturę niemiecką tego okresu od innych literatur europejskich. Podczas gdy w Anglii, Francji i Rosji pisarze tworzyli przede wszystkim współczesne powieści społeczno-obyczajowe, w Niemczech głównym gatunkiem prozatorskim pozostawała powieść rozwojowa (Stifter, Keller, częściowo Raabe), względnie pokazująca zaledwie wycinek świata nowela (Keller, Storm, Meyer). Chociaż w powieściach Storma i Meyera z lat 60. pojawiają się mocne akcenty krytyczne, to jednak w Niemczech nie powstała powieść społeczno-obyczajowa na miarę Balzaka albo Dickensa. Przyczyny takiego stanu rzeczy upatruje się w braku epickiego rozmachu, którego podłożem jest poczucie istnienia więzi społecznej. Utrzymujące się rozdrobnienie terytorialne Niemiec oraz brak centralnego ośrodka utrudniały bądź wręcz uniemożliwiały ukształtowanie się takiej wspólnotowej świadomości. Po- nadto nadal żywe były tradycje romantycznego i młodoniemieckiego subiektywizmu, które zostały ostatecznie przezwyciężone dopiero w późnej twórczości m. in. Fontanego, Kellera, Stiftera, Storma i Raabego.
Poczucie życia w okresie przejściowym między dawnymi a nowymi czasami doprowadziła do wykształcenia się mechanizmu obronnego działającego na dwie strony. Tak więc realiści bronią się z jednej strony przed filisterską ciasnotą biedermeiera (np. Wilhelm Raabe w powieści Alte Nester, 1879), z drugiej zaś strony negatywne reakcje budzi pazerność i egoizm nowo powstałej burżuazji (np. Gottfried Keller: Martin Salander, 1886 i Theodor Fontane: Jenny, albo gdy się złączą serca dwa, 1892). Niemieccy pisarze realistyczni dawali w swych utworach wyraz mniej lub bardziej silnemu poczuciu przemijalności i nicości. Tym można wytłumaczyć powszechny u nich nastrój zwątpienia i rezygnacji oraz ironiczną postawę wobec świata.
Ów nastrój nie był jednak dostatecznie silny, by z jednej strony całkowicie przekreślić wiarę w przyszłość, z drugiej zaś, by zrodzić konstruktywną krytykę rzeczywistości i alternatywne wobec niej projekty utopijne. Realiści próbowali sobie radzić ze sprzecznościami występującymi w życiu zarówno indywidualnym, jak społecznym za pomocą humoru. Na tym tle nader oryginalnym dziełem jest słynny cykl obrazkowy Wilhelma Buscha (1832-1908) pt. Maks i Moryc (1865), w którym autor bezlitośnie demaskuje ludzkie przywary i słabości, zwłaszcza mieszczańską obłudę i fałszywą moralność.