Wbrew temu, co się na ogół sądzi, termin "realizm socjalistyczny" (w skrócie "socrealizm") nie został wymyślony przez Józefa Stalina. Pojęcia tego użył po raz pierwszy Iwan Gronski - przewodniczący Komitetu Organizacyjnego I Zjazdu Pisarzy Radzieckich - na spotkaniu z przedstawicielami środowisk literackich Moskwy, które odbyło się 20 maja 1932 roku.
Trzy dni później sprawozdanie zawierające owo sformułowanie zostało opublikowane w czasopiśmie "Litieraturnaja gazieta". Błędem byłoby jednak mniemać, iż literatura objęta mianem realizmu socjalistycznego pojawiła się dopiero wraz z ukuciem omawianego terminu. Za prekursorów socrealizmu przyjęło się uważać (tak sądzi m.in. wybitny znawca przedmiotu Józef Smaga) rosyjskich lewicowych radykałów z połowy XIX wieku, którzy wymagali od pisarzy społecznego zaangażowania, zaś wobec dzieł zgłaszali postulat służebności wobec życia.
Przykładem realizacji tych idei jest powieść Mikołaja Czernyszewskiego Co robić? (Czto diełat’?, 1863), która wywarła ogromny wpływ na poglądy młodego Lenina, oraz poezja Nikołaja Niekrasowa. Niemałą rolę w ukształtowaniu się teorii socrealizmu odegrały również artykuły programowe Czerny- szewskiego, zwłaszcza Estetyczny stosunek sztuki do rzeczywistości (Esteticzeskije otnoszenija iskustwa k dieistwitiel’nosti, 1855), w którym autor głosił pogląd, iż sztuka jest jedynie bladym odbiciem rzeczywistości; Czernyszewski dał też podwaliny pod klasową interpretację sztuki, pisząc, że pojęcie piękna różni się w zależności od tego, do jakiej grupy społecznej należy osoba dokonująca oceny estetycznej. Z kolei Mikołaj Dobrolubow żądał podporządkowania literatury celom społecznym. W jego opinii - najpełniej wyrażonej w artykule Kiedyż nastąpi prawdziwy dzień? (Kogda że pridiet nastojaszczij dień?, 1860) - sztuka powinna propagować te idee, które zmierza- ją do obalenia starego ustroju.
Ogniwem łączącym myśl krytyczno-literacką XIX-wiecznych demokratów rosyjskich z koncepcjami estetycznymi socrealizmu jest doktryna Jerzego Plechanowa, który w Listach bez adresu Pis’ma biez adriesa, 1900) rozwinął tezę Czernyszewskiego o klasowych uwarunkowaniach pojęcia piękna. Działalność Plechanowa na polu teorii i krytyki literackiej świadczy jednocześnie o tym, że ważnym źródłem realizmu socjalistycznego była filozofia marksistowska, a zwłaszcza dwa jej elementy: jedenasta teza Karola Marksa o Feuerbachu, głosząca że Filozofowie różnymi sposobami jedynie objaśniali świat, chodzi jednak o to, aby go zmienić oraz Leninowska teoria poznania, najpełniej sformułowana w książce Materializm i empiriokrytycyzm (Matierializm i empiriokriticyzm, 1908), oparta na założeniu, że świat materialny istnieje niezależnie od ludzkiej świadomości i może być przez nią poznawany. W zastosowaniu do literatury oznaczało to respektowanie dwóch postulatów: odzwierciedlania rzeczywistości zewnętrznej oraz - ponieważ pisarzrealista socjalistyczny nie może poprzestać na biernym opisywaniu - ukazania zarodków przyszłości, czyli oświetlenia tych sił społecznych, które teraz są słabo zauważalne, będą zaś dominować w przyszłości.
Zakładano, że spełnienie obu tych wymogów będzie zarazem miało swój udział w modelowaniu nowego porządku społecznego. Za pierwszy utwór w pełni socrealistyczny uchodzi powieść Maksyma Gorkiego Matka (Mat’, 1907) - obrazująca narodziny ruchu robotniczego. Niemałą rolę w kształtowaniu się estetyki socrealizmu odegrały też niektóre powieści z lat dwudziestych. Najważniejsze z nich to Czapajew (1923) Dymitra Furmanowa (1891-1926), Klęska (Razgrom, 1927) Aleksandra Fadiejewa (1901-56), Żelazny potok (Żeleznyj potok, 1924) Aleksandra Serafimowicza (1863-1949) oraz Cement (Cemient, 1925) Fiodora Gładkowa (1883- 1958); w poezji - poemat Władimir Iljicz Lenin (1924) Włodzimierza Majakowskiego (1893-1930); w dramacie - sztuka Lubow Jarowaja (1926) Konstantego Treniewa (1876-1945). Jednakże realizm socjalistyczny rozumiany jako prąd literacki, a nie jako pojedyncze utwory dość przypadkowo charakteryzujące się podobną poetyką, zaistniał dopiero w roku 1929.
Złożyło się na to kilka przyczyn. Jedną z najważniejszych było przyjęcie w kwietniu tego roku projektu pierwszego planu pięcioletniego przewidującego szybkie uprzemysłowienie państwa. W grudniu tego samego roku Stalin ogłosił program kolektywizacji gospodarki wiejskiej. Z kolei w walce wewnątrzpartyjnej klęskę poniosło stronnictwo Mikołaja Bucharina (1888-1938), który sprzeciwiał się likwidacji legalnej opozycji. W tym czasie aresztowano też wielu intelektualistów oskarżonych o apolityczność i "szkodnictwo".
Rozpętano agresywną kampanię prasową przeciw dwóm pisarzom - Eugeniuszowi Zamiatinowi i Borysowi Pilniakowi - oskarżonym o przekazanie swoich rękopisów za granicę w celu ich publikacji. Ponieważ obydwaj pisarze zajmowali ważną pozycję wśród tzw. poputczików, zaatakowano tym samym całą tę formację. Na skutek wszystkich tych wydarzeń życie literackie uległo głębokiemu upolitycznieniu.
Już sam brak wyraźnej aprobaty dla oficjalnej polityki partii komunistycznej był poczytywany za przestępstwo. Pojawiły się nowe formy życia literackiego, zmierzające do skolektywizowania środowisk artystycznych: zlikwidowano niewielkie grupy twórcze i powołano do istnienia Wszechrosyjski Związek Pisarzy Sowieckich; na wielkich placach budowy tworzono tzw. brygady pisarskie, których celem było opisać patos budowy nowego ustroju. Formalnym przypieczętowaniem tych posunięć było przyjęcie uchwały O przebudowie organizacji literacko-artystycznych, opublikowanej 24 kwietnia 1932 roku w dzienniku "Prawda". Nie ulega zatem wątpliwości, że w kształtowaniu się realizmu socjalistycznego decydującą rolę odegrały elementy pozaliterackie - filozoficzne, ideologiczne, polityczne i administracyjne - co było sprzeczne z istotą samej twórczości literackiej. Trudno o analogiczny casus w całej historii literatury.