Nie tylko Hugo - pisarz zaangażowany - zdawał sobie sprawę z wagi problemów politycznych i społecznych. Świadomość ogromnego wpływu, jaki wywierały na społeczeństwo zmiany polityczne, a przede wszystkim związane z nimi przemiany o charakterze ideologicznym, przekonały większość XIX wiecznych twórców francuskich o determinującej ludzkie życie roli Historii - stąd rozwój myśli historiozoficznej a także skłonność do szukania w przeszłości odpowiedzi na pytania i problemy dotyczące aktualnej kondycji ludzkiej. Człowiek w romantyzmie postrzegany był w kontekście ewolucji - jeszcze nie w rozumieniu biologicznym, ale "ewolucji ducha". Do historii jednak nie za- wsze podchodzono z równą powagą - do twórców, którzy traktowali ją czysto utylitarnie, jako źródło malowniczości i tło dla popisów romansowej inwencji, należał Alexandre Dumas (1802-70).
Syn generała napoleońskiego i wnuk czarnej niewolnicy, prowadzący wy- stawne, burzliwe życie, za"konspekty", sam zaś Mistrz zajmował się jedynie czysto literacką stroną przedsięwzięcia. Podpisał pięćset tomów, z czego część tylko wyszła spod jego ręki. Do najsłynniejszych należą Les Trois Mousquetaires (Trzej muszkieterowie, 1844) i ich kontynuacja Vingt ans après (W dwadzieścia lat później, 1845), a także La Reine Margot (Królowa Margot, 1845), Le Comte de Monte- Christo (Hrabia Monte-Christo, 1846). Utwory Dumasa ciągle cieszą się poczytnością i dostarczają wdzięcznego materiału adaptatorom filmowym - mimo że są bardzo krytycznie oceniane zarówno przez historyków, jak i literaturoznawców, którzy zaliczają je do kręgu "kultury popularnej". Ostatnim wyrazem swoistej nobilitacji pisarza było uroczyste przeniesienie jego zwłok do paryskiego Panteonu w 2003 r. Sam Dumas stwierdzał, że największym jego dziełem są powieści i - dzieci; wśród tych ostatnich znalazł się i następca w dziedzinie literackiej, Alexandre Dumas-syn (1824-95).
Był on dzieckiem nieślubnym i z ojcem łączyły go dość złożone stosunki. W wieku dwudziestu lat spotkał również dwudziestoletnią Alfonsynę Plessis (znaną jako Maria Duplessis), ekskluzywną paryską kurtyzanę, z którą nawiązał krótki, burzliwy romans i która stała się pierwowzorem Małgorzaty Gautier, bohaterki jego słynnej powieści, La Dame aux Camèlias (Dama Kameliowa, 1848), opublikowanej rok po śmierci kochanki, która zmarła na gruźlicę. Powieść, otoczona aurą skandalizującej plotki, zyskała ogromną poczytność i zapewniła młodemu autorowi sławę; zachęcony tym sukcesem, stworzył jej wersję sceniczną, która jednak z powodu cenzury czekała na wystawienie aż do 1852 r. Ten pierwszy utwór, rozpropagowany w całej Europie głównie dzięki Traviacie, którą napisał na jej podstawie Giuseppe Verdi już w 1853 r., pozostał najsłynniejszy; jest również najbardziej romantycznym z utworów Dumasa-syna, którego twórczość (przede wszystkim dramaturgiczna) ewoluowała w stronę realizmu, komedii obyczajowej i melodramatu, obracając się wciąż wokół problemów moralności i obyczajowości współczesnego mu społeczeństwa, przy czym sam autor z krytyka stawał się coraz bardziej moralizatorem: Diane de Lys (Diana de Lys, 1852), Le Demimonde (Półświatek, 1855), Le Fils naturel (Syn naturalny, 1858).
Dumas, który w Damie Kameliowej starał się ukazać złożoność problemu prostytucji, nie był jedyny; kwestie obyczajowości, postrzeganej jako emanacja i zwierciadło stosunków społecznych, zajmowały w twórczości francuskich pisarzy romantycznych równie ważne miejsce, jak kwestie niepodległościowe w literaturze polskiej. Romantycy, hołdujący idei wolności we wszystkich dziedzinach życia, dostrzegali nie tylko ograniczenie i zniewolenie, jakie przynosi ze sobą nędza, ale także i to, jakie rodzi się z kultu pieniądza. Ich hasła wyzwolenia społecznego, niezależnie od tego, czy przesiąknięte duchem socjalistycznym, anarchicznym, chrześcijańskim czy mistycznym, często łączyły się z problemami moralności; niestety równie często ewoluowały ku utopii, koncentrując się raczej na projektach przyszłych zmian społecznych w wyniku wielkich reform niż na doraźnej poprawie sytuacji.
Ta wiara w progres, która nosiła zazwyczaj cechy ucieczki od zbyt złożonej i niedoskonałej rzeczywistości oraz przekonanie, że ludzkość postępuje ku lepszym czasom i przyszłość będzie zawsze lepsza, nigdy gorsza niż teraźniejszość, jest charakterystycznym elementem myślenia romantycznego. Z owej postawy zaangażowanej rodziły się zresztą nie tylko wybitne dzieła; do artystów średnich lub wręcz niskich lotów, którzy odgrywali jednak ważną rolę w ówczesnym życiu kulturalnym i społecznym należeli m.in. George Sand i Eugène Sue. George Sand (właściwie Aurore Dupin, 1804-76), dzisiaj pamiętana jest przede wszystkim jako przyjaciółka Chopina i Musseta - wyraźnie czytelne aluzje do związku z tym drugim zawiera powieść Lelia, wydana w 1839 r. oraz Elle et lui (Ona i on), wydana w 1859 r., już po śmierci Musseta (na co zresztą jego brat zareagował pisząc Lui et elle/On i ona).
Skandalistka, zwolenniczka socjalizmu i jedna z pierwszych feministek (afiszująca się swoją niezależnością od mężczyzn, nosząca się po męsku, paląca cygara i przybierająca męski pseudonim), biorąca żywy udział w życiu kulturalnym epoki, była autorką licznych powieści krytykujących wartości uznawane przez ówczesne społeczeństwo: instytucję małżeństwa, religię, a przede wszystkim zysk jako sprężynę wszelkich działań. Pod wpływem idei Bernardina de Saint-Pierre i Rousseau, Sand postrzegała życie blisko natury jako możliwość ucieczki od skorumpowanej i wypaczonej cywilizacji wielkich miast, widząc na wsi idealną przestrzeń, w której kultywowane są prawdziwe wartości, zgodne z ludzką naturą. Sama pisarka starała się ten ideał wcielać w życie - jej posiadłość w Nohant stała się nie tylko miejscem spotkań artystów, ale i symboliczną realizacją idealistycznych założeń Sand, która przyjmowała i karmiła wędrownych nędzarzy.
O ile jej lewicowe przekonania długo zachowały świeżość i kontrowersyjność, walory pisarskie dzieł nie wytrzymały próby czasu; spośród licznych powieści warto dziś wymienić zwłaszcza Indianę (1832), historię romantycznej Kreolki oraz Consuelo (1842-43) - pełną pasji powieść o cygańskiej śpiewaczce, podróżującej po Europie, obfitującą w elementy muzyczne, napisaną w czasie związku z Chopinem. Borykając się z kłopotami finansowymi, Sand niekiedy pisała po prostu dla pieniędzy, co zresztą na głoszone przez nią przekonania miało wpływ niewielki, za to ogromny na jakość jej prozy.
Zajmowała się też publicystyką i krytyką literacką; jest m.in. autorką Szkicu o dramacie fantastycznym, w którym przeprowadziła analizę porównawczą Fausta Goethego, Manfreda Byrona i III cz. Dziadów Mickiewicza, zapewniając w ten sposób polskiemu wieszczowi niezłą reklamę. Innym pisarzem poważanym za życia, a dziś ocenianym raczej krytycznie był Eugène Sue (1804-57). Momentem zwrotnym w jego przyjemnym życiu dandysa piszącego powieści marynistyczne, historyczne (w stylu Dumasa) i grozy oraz romanse z wyższych sfer okazało się przypadkowe spotkanie z robotnikiem, pod wpływem którego obudziła się w nim refleksja socjalna. Jej wyrazem są Les Mystères de Paris (Tajemnice Paryża, 1842- 43), powieść publikowana w odcinkach, która odniosła niesłychany sukces.
Jej niezwykłość w tamtej epoce polegała na tym, że prezentowała życie i obyczaje tzw. nizin społecznych i ilustrowała ich punkt widzenia, zapowiadając pod tym względem Nędzników Hugo, jak i późniejsze powieści realistyczne i naturalistyczne. Jednocześnie jednak w sposobie konstruowania fabuły, kreowania postaci bohaterów i prezentacji świata przedstawionego powieść stanowi swoistą wulgaryzację zasadniczych wątków i elementów stylu wczesnego romantyzmu (tajemniczość, wyraźne przeciwstawienie dobra i zła, idealizacja głównych bohaterów, swoisty "koloryt lokalny" środowiska najbiedniejszych, zbliżonego do środowisk kryminalnych...). Te chwyty literackie zostały przez Sue powtórzone i w następnej powieści Le Juif errant (Żyd wieczny tułacz, 1844-45), a później podjęte przez twórców tzw. literatury popularnej, do której ukształtowania utwory Sue wybitnie się przyczyniły.