Jean Jacques Rousseau, przedstawiciel drugiego pokolenia pisarzy oświeceniowych (wszyscy oni dochodzili do głosu ok. r. 1750), jest znany przede wszystkim jako myśliciel zajmujący się naturą człowieka i rolą wychowania. Ale wniósł też istotny wkład w rozwój powieści pisząc utwór Julie ou la Nouvelle Héloïse (Julia, czyli Nowa Heloiza, 1761).
Nowa Heloiza - czytaj - to jedyna powieść Rousseau, gdyż generalnie był on wrogiem tego gatunku literackiego, przeznaczonego, jego zdaniem, dla pospólstwa. Z podtytułu dowiadujemy się, iż autor publikuje listy, znalezione przez niego w małym miasteczku u stóp Alp. Czyni to w tym celu, by uzdrowić nieco zdeprawowany wiek, w jakim przyszło mu żyć, oraz by pokazać historię czystej, prawdziwej miłości - miała to być lekcja dla współczesnych.
Bohaterami są młody plebejusz Saint-Preux i jego uczennica, młodziutka szlachcianka Julia d’Etanges. Akcja rozgrywa się nad brzegami Lemanu w Szwajcarii. Bohaterowie zakochują się w sobie i wkrótce zostają kochankami, lecz ojciec dziewczyny, licząc się z konwenansami, zdecydowanie sprzeciwia się związkowi. Powiernikami zakochanych stają się Klara, kuzynka Julii i angielski milord, Edward Bomston, przyjaciel Saint- Preux.
Julia w końcu ulega rodzicom i poślubia przyjaciela swego ojca, pana de Wolmar, a jej miłość do Saint-Preux przeradza się w rodzaj wiernej, choć bolesnej, przyjaźni. Saint-Preux dochodzi do wniosku, iż serce byłej kochanki zmieniło się pod wpływem małżeństwa (niesłusznie), i postanawia popełnić samobójstwo - zmienia jednak zamiar i wyrusza w daleką podróż.
Gdy wraca, pan Wolmar, któremu młoda małżonka wyznała swe dawne uczucie, zaprasza go do ich posiadłości w Clarens, gdzie Saint- Preux poznaje wzorowy tryb życia pary. Po jakimś czasie, Julia wyznaje swemu wielbicielowi, że nigdy nie przestała go kochać (Można zdławić wielką miłość, lecz nie nabierze ona od tego szlachetności). Co więcej - rozważała, czy nie postąpić w sposób przyjęty w owej epoce, czyli mimo małżeństwa utrzymać stały i bliski kontakt z kochankiem - zdecydowała jednak inaczej.
Całości nie kończy happy end. Pewnego dnia dziecko Julii wpada do jeziora i zaczyna tonąć - zrozpaczona matka rzuca się mu na ratunek, przypłaca jednak swój heroiczny czyn zdrowiem, i wkrótce potem umiera - z nadzieją, że w życiu wiecznym połączy nas ta cnota, która rozdzieliła nas na ziemi.
Powieść ta cieszyła się od razu wielkim powodzeniem. Autor ukazał w niej nowe ideały w epoce znużonej własną swobodą obyczajową. Mamy tutaj młodą dziewczynę, która świadomie oddaje się swemu ukochanemu, gdyż łączy ich prawdziwe i tragiczne uczucie. Julia nie jest libertynką ani ofiarą gwałtu - po prostu głęboko kocha swego Saint-Preux. Rousseau naucza, iż miłość i małżeństwo to dwie różne sprawy i nie należy ich mieszać, gdyż uczucie w zderzeniu z banalnością życia codziennego może zniknąć.
Inną nowością jest otwarte mówienie o uczuciach i potrzebach serca i ciała - autor nie widzi w tym nic nieprzyzwoitego. Sentymentalizm tej powieści wyraża się w patetycznych gestach, opisywaniu stanu ducha, głównie niezwykle poruszonego, oraz skłonnościach do rozczulania się i okazywania łez. Rousseau ujął tu również swoje poglądy filozoficzne na temat wychowania dzieci, wiary i ateizmu, samobójstwa, kontaktów międzyludzkich i natury, jako miejsca, gdzie życie nabiera barw i spokoju. Clarens, posiadłość państwa Wolmar, można by umiejscowić w przestrzeni między marzeniem a rzeczywistością.
Nie należy zapominać, iż jest to powieść epistolarna, gatunek niebywale popularny w XVIII wieku. Rousseau w mistrzowski sposób posługuje się tą formą. Listy w tej powieści zawierają zwierzenia, eseje filozoficzne, dyskursy dydaktyczne, liryczne uniesienia i zwykłą narrację.
Nowa Heloiza Rousseau była utworem bardzo popularnym i utorowała drogę do czytelnika szeregowi dzieł czy to tłumaczonych (odkryto wówczas Sterne’a i powieść gotycką), czy rodzimych. We Francji rozwija się po- wieść sentymentalna - wielu pisarzy naśladuje styl Rousseau lub wręcz kopiuje sytuacje z jego powieści i jej ton, równocześnie dzięki odwołaniu się do najprostszych uczuć poszerza się krąg odbiorców literatury. Cierpienie staje się pozytywną cechą, wyróżniającą jednostkę w społeczeństwie. Człowiek cierpiący jawi się jako dobry, cnotliwy i niewinny.
Do twórczości Rousseau nawiązywał młodszy o pokolenie, ale pod koniec życia zaprzyjaźniony z autorem Nowej Heloizy Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre (1737-1814), jeden z prekursorów romantyzmu. Tak jak J.J. Rousseau, podjął wysiłek wysławiania etyki naturalnej. Sławę pisarską przyniosła mu praca Etudes de la nature (Studia nad naturą, 1784), bardziej jednak dzięki wspaniałym opisom egzotycznej przyrody niż naiwnym, pseudonaukowym wywodom. Do ostatniego tomu tego dzieła autor dołączył powieść Paul et Virginie (Paweł i Wirginia, 1787), idylliczny romans, przesiąknięty melancholią i umiłowaniem przyrody.
Rzecz się dzieje na Ile de France (Mauritius), gdzie w scenerii iście rajskiego piękna, żyją dwie ciężko doświadczone przez życie Francuzki, które stworzyły tam małe, idealne społeczeństwo. Jedna z nich ma syna Pawła, druga córkę Wirginię. Młodzi kochają się czystą, nieskalaną miłością. Pewnego dnia nadchodzi list od ciotki Wirginii, która zaprasza dziewczynę do siebie, by nabrała nieco ogłady - matka decyduje, że Wirginia ma wyjechać do Francji.
Spędza tam rok, nieszczęśliwa, mimo otaczającego ją bogactwa i rozrywek europejskiej stolicy. Tęsknota za rodziną i Pawłem jest silniejsza od wszystkiego, młodej dziewczynie udaje się przekonać matkę, by zezwoliła jej na powrót. Gdy statek z Wirginią na pokładzie już miał wpłynąć do portu ojczystej wysepki, rozpętuję się burza, okręt tonie, a wraz z nim, na oczach Pawła, pod wodę idzie także jego ukochana.
Zaletą tej powieści są piękne opisy tropikalnej przyrody, którą pisarz znał ze swych licznych podróży (de Saint-Pierre wzbogacił język francuski w nowe wyrażenia i słownictwo związane z przyrodą, a także sam sposób pisania o niej, słowami jest w stanie oddać efekty wzrokowe, do których, jakby się zdawało, niezbędny jest pędzel). Piękno tej przyrody łączy się ze stanem ducha, wewnętrzne piękno bohaterów znajduje odzwierciedlenie w tym, co ich otacza. Autor krytykuje cywilizację europejską osiemnastego wieku, z jej sztucznością i zepsuciem. Człowiek jest dobry z natury, należy mu tylko pozwolić rozwijać swe cechy na łonie natury i być w zgodzie ze sobą. Autor wychwala czynienie dobra, niewinną miłość, chęć dawania i pomagania innym, a także szacunek dla rodziny.
Rousseau - biografia
Jean Jacques Rousseau (1712-78) urodził się w Genewie w rodzinie protestantów, którzy się tam osiedlili uciekając przed prześladowaniami. Jako że jego matka wcześnie umarła, ojciec oddał go na naukę. Najpierw był wychowywany przez wiejskiego pastora, później przez pisarza sądowego, który nie mógł sobie z nim poradzić, następnie przebywał u grawera, który go bił za podkradanie szparagów i jabłek. Chłopiec zaczytywał się w książkach, w tajemnicy przed swym wychowawcą, który przyłapawszy go z książką zaraz ją palił. Gdy ma szesnaście lat, rozpoczyna wędrówkę po Sabaudii, trafia do pewnego księdza, który daje mu adres do pani de Warens, zajmującej się nawracaniem protestantów. Kieruje go ona do schroniska w Turynie, gdzie młody Rousseau przyjmuje wiarę katolicką, dostaje tam wyprawkę w postaci dwudziestu franków i rusza w świat.
Ima się wszelkich zawodów, byle tylko zarobić na życie: jest lokajem, kuglarzem jarmarcznym, seminarzystą, muzykiem. Po paru latach wraca do pani de Warens, spędza w jej domu na wsi trzy, jak sam mówi, rozkoszne, lata, podczas których zajmuje się swoim wykształceniem i ogólnym porządkowaniem życia. Następnie wyrusza do Paryża, gdzie korzysta z nawiązanych poprzednio znajomości z Fontenellem i Marivaux. Diderot zamawia u niego artykuły do Encyklopedii (na temat muzyki).
Dla dworu przerabia Rousseau sztukę Woltera i operę Rameau, komponuje też intermedium Wiejski wróżbita. Dostaje się do salonów. Nie przeszkadza mu to ożenić się ze szwaczką ze swego hoteliku, kobietą niepiśmienną, Teresą Le Vaseur, która rodzi pięcioro dzieci - wszystkie zostały oddane do przytułku. Sławę pisarzowi przynosi praca napisana na konkurs Akademii w Dijon (o konkursie przeczytał w drodze do Vincennes, gdzie odwiedzał uwięzionego Diderota), na temat Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy obyczajów?, w której sprecyzowały się jego poglądy filozoficzne.
U szczytu sławy Rousseau postanawia opuścić duszny Paryż, w którego "światowej" otoczce nie umiał sobie znaleźć miejsca. Przenosi się na wieś, gdzie po początkowych kłopotach doświadcza upragnionej niezależności, kończy Nową Heloizę, pisze Umowę społeczną i Emila, który jednak wzbudza wielki skandal i Rousseau jest zmuszony w 1762 r. opuścić Francję, a wkrótce potem i Szwajcarię. W 1765 r. wpada w depresję - być może pod wpływem dostarczonego pocztą anonimowego pamfletu wypominającego mu oddanie własnych dzieci do przytułku. Autorem jest Wolter (obaj filozofowie mają ze sobą rozmaite porachunki, pretensje o krytyczne oceny itp.).
Odpowiedzią mają być autobiograficzne Wyznania (choć w istocie nie wytłumaczy w nich kwestii porzucenia dzieci), które jednak ukażą się drukiem dopiero po śmierci Rousseau. Pod koniec tego roku na zaproszenie Hume’a (z którym się przedtem nie znali) pisarz wyjeżdża do Anglii. Stopniowo pogłębia się jego rozstrój psychiczny, z nikim nie jest w stanie żyć w zgodzie, ani z Hume’em, ani z domownikami księcia di Conti, który utrzymuje go po powrocie w 1767 r. do Francji. W 1770 wraca do Paryża, ogarnięty manią prześladowczą mieszka z Teresą na nędznym poddaszu, gdzie przepisuje nuty i tym sposobem zarabia na życie.
Umiera w lipcu 1778 w Ermenonville, gdzie przebywał zaproszony przez markiza de Girardin.
Dzieła Rousseau dzielą się na trzy grupy, odpowiadające etapom rozwoju jego myśli społecznej:
1. Dzieła zawierające krytykę społeczeństwa i jego instytucji: Rozprawa o naukach i sztukach (1750), Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi (1754), List do d’Alemberta o widowiskach (1758).
2. Prace ukazujące, jak powinno wyglądać wzorowe społeczeństwo: Nowa Heloiza (1761), Umowa społeczna (1762), Emil (1762)
3. Utwory autobiograficzne, ogłoszone pośmiertnie: Wyznania (1765-70), niedokończone Dumania samotnego wędrowca (1776-78).
Powieść epistolarna
Jest to jedna z głównych odmian powieści oświeceniowej. Składają się na nią listy bohaterów, układające się w całość o wyraziście zarysowanej fabule. Listy w takiej powieści stanowią nie tylko relację o tym, co się stało przed jego napisaniem. Bywa, że samo napisanie listu zmienia sytuację fabularną. Czasami swe przygody relacjonuje w kolejnych listach jedna postać - np. Lettres d’une Péruvienne (Listy Peruwianki), pani de Graffigny, częściej są to utwory wielogłosowe, w których narracja składa się z listów wielu postaci (np. Niebezpieczne związki Ch. de Laclosa).
Istnieje kilka przyczyn ogromnej popularności powieści epistolarnej w XVIII wieku: przede wszystkim list dawał namiastkę autentyczności, czytelnik miał wrażenie, że ma przed sobą dokument, świadectwo jakiegoś zdarzenia. Istotna jest również powszechna kultura pisania listów w owych czasach, gdy nie było innych sposobów kontaktowania się ludzi na odległość.
List stwarza także doskonałą możliwość spojrzenia na psychikę jego autora, który może być pobudzony, zrozpaczony lub znudzony - w każdym przypadku poznajemy stan jego ducha w chwili pisania. Upodobanie do tego typu literatury przyszło z Anglii, wraz z Pamelą Richardsona, który wprowadził technikę writing to the moment, czyli natychmiastowego zapisywania przeżywanego uczucia.