Na początku XIII wieku cesarstwo bizantyńskie utraciło na ponad pół wieku swoją niezależność: w 1204 roku zachodnioeuropejscy rycerze z tzw. IV krucjaty zdobyli Konstantynopol i utworzyli Cesarstwo Łacińskie, które istniało do roku 1261.
Historykiem, który był świadkiem upadku cesarstwa bizantyńskiego, był Niketas Choniates (ok. 1155 – ok. 1216). Pochodził z frygijskiego miasta Chonaj. Był urzędnikiem cesarskim w Paflagonii oraz sekretarzem cesarza Manuela I Komnena (1143-80). Cesarz Aleksy V, który mu był nieprzychylny, pozbawił go wszelkich urzędów. Niketas przeżył w stolicy cesarstwa najazd rycerzy z Zachodu i zawieruchę IV krucjaty. Uciekł z podbitego Konstantynopola– dzięki pomocy jakiegoś Wenecjanina – i w ten sposób uratował swój rękopis Historii. Do końca życia przebywał na dworze Teodora Laskarysa w Nikei.
Oddawał się w tym czasie głównie pracy literackiej. Niketas opisał dzieje Bizancjum od roku 1118 do roku 1206 w swojej obszernej Historii, która liczy 21 ksiąg. Zachodnich rycerzy, którzy podbili Bizancjum i na jego gruzach założyli Cesarstwo Łacińskie, nazywa barbarzyńcami. Brutalne grabieże Konstantynopola i gwałty, których dokonali krzyżowcy (czyli Łacinnicy), uważa nie za godne opisania, lecz szybkiego zapomnienia, jakkolwiek pragnie być historykiem obiektywnym. Napisał swoje dzieło językiem pompatycznym i przeładowanym retorycznym ozdobnikami. Historia Niketasa była ulubioną lekturą bizantyńskich elit. Niketas był także autorem wielu mów okolicznościowych.
Dzieje Cesarstwa Łacińskiego oraz Cesarstwa Nikejskiego, kontynuując dzieło Niketasa Choniatesa, opisał Jerzy Akropolites (1217-82) w swojej Historii współczesnej. Jerzy Pachymeres (1234 – ok. 1310) tworzył o pokolenie później. I on napisał dzieło historyczne pt. Dzieje współczesne w 13 księgach. Praca Pachymeresa ma dość duże znaczenie źródłowe do historii Bułgarii, Turcji i Węgier w XIII wieku. Tekst Dziejów współczesnych został urozmaicony licznymi mowami (bogato retorycznie inkrustowanymi) oraz barwnymi podaniami mitologicznymi. Pachymeres jest znany również z dzieła pedagogicznego o kształceniu humanistycznym pt. Quadrivium. Jest to wykład systemu nauczania, który obowiązywał w XIII-wiecznym cesarstwie.
Historykiem o dużym znaczeniu dla piśmiennictwa późnobizantyńskiego był Nikifor Kallistos Ksantopulos (Xanthopulos). Autor ten urodził się między 1268 a 1274 rokiem, zmarł po 1328 roku. Był on duchownym w Konstantynopolu, a pod koniec życia został mnichem w Neilos. Jego spuścizna obejmuje utwory hagiograficzne (np. Żywot Marii Magdaleny, Żywot św. Eufrozyny Młodszej, Żywot św. Eufemii), a także historyczne piśmiennictwo kościelne. Swoją Historię Kościoła w 18 księgach napisał za panowania cesarza Andronika II Paleologa. W swojej pracy sięgnął roku 610 i doprowadził ją do roku 911, czyli do czasów cesarza Leona VI (ale tę ostatnią część znamy tylko ze spisu treści). Historia Kościelna Ksantopulosa oparta jest na rzetelnych źródłach (pochodzących m.in. z biblioteki świątyni Hagia Sophia).
Wybitnym uczonym i humanistą był Nikifor Gregoras (ok. 1295-1360). Pochodził z Paflagonii, w młodym wieku przybył do Konstantynopola. Nikifor Gregoras jest autorem obszernego dzieła zatytułowanego Historia rzymska, które obejmowało lata 1204-1359. Historia rzymska zawiera liczne dygresje na temat astronomii, geografii, zwyczajów Bułgarów, Tatarów i Mongołów. Gregoras pisał klasyczną greką attycką wzorowaną na platońskich dialogach.
Nie znamy życia Jana Kananosa, który w 1. połowie XV wieku – jako naoczny świadek – spisał Opowiadanie o oblężeniu Konstantynopola (wojska tureckie oblegały Konstantynopol w 1422 roku). Ataki Turków zostały odparte dzięki męstwu obrońców i Matce Bożej, która miała się rzekomo przechadzać po murach obronnych w ciemnej szacie. Opowiadanie jest mieszaniną języka ludowego i klasycznego, z czego autor tłumaczy się w ten sposób: na obecne wydarzenia brakuje słów klasycznych, bo nigdy coś takiego jeszcze nie miało miejsca. Można zrozumieć bizantyńskiego autora – cesarstwo miało być wieczne, a teraz uginało się pod naporem barbarzyńskich hord tureckich.
Jan Anagnostes także brał udział w tych tragicznych dla Konstantynopola wydarzeniach – był rówieśnikiem Kananosa. Napisał Opowiadanie o zdobyciu Tesaloniki. Jest to niemal reportaż. Autor relacjonuje czterodniowe ataki tureckie na miasto w 1430 roku i wzięcie miasta szturmem przez wojska Murada II.
Najstarsza córka Aleksego I, urodzona 2 października 1083 r., została zaręczona z synem cesarza Michała VII Dukasa (1071-78), Konstantynem, przewidywanym na następcę tronu. Po przedwczesnej śmierci Konstantyna poślubiła Nikefora Bryenniosa. Marzenia Anny o objęciu władzy po ojcu rozwiały narodziny jej brata, Jana, jednakże w 1118 r. z poparciem matki Ireny Dukainy Anna zawiązała spisek, mający zapewnić tron jej mężowi Nikeforowi.
Spisek zakończył się fiaskiem i triumfujący Jan II Komnen zmusił siostrę do odejścia do klasztoru, gdzie spędziła resztę życia, chociaż śluby zakonne złożyła dopiero na łożu śmierci w 1153/54 r. Podczas swego pobytu w klasztorze wszechstronnie wykształcona Anna zajęła się pracą naukową, której efektem jest, napisane po 1148 r., monumentalne dzieło na cześć ojca Aleksego I Komnena – Aleksjada. Podobnie jak jej mąż, Nikefor Bryennios, swoją Historię Anna rozpoczęła Aleksjadę od przedstawienia przyczyn zwycięstwa basileusa, koncentrując się przede wszystkim na czynach ojca.
W swym dziele prezentuje dumę z dziedzictwa Bizancjum i podejrzliwie odnosi się do nowych nurtów. Jej konserwatyzm przejawiał się chociażby w potępieniu działalności Jana Italosa czy radykalnych haseł heretyckich bogomiłów. Obdarzona wielkim talentem pisarskim Anna Komnena potrafiła w sposób żywy i pełen emocji przedstawić współczesne jej wydarzenia, a wizerunki znanych jej osób, na przykład Roberta Guiscarda, są wnikliwe i kompletne. Jakkolwiek dzieło Komneny nie zawsze jest konsekwentne, czasem stronnicze, to jednak Aleksjada jest ważnym źródłem do czasów Aleksego I Komnena (1081-1118).