Ogromne dzieło Hugo, którego talent znajdował realizację we wszystkich rodzajach literackich, stanowi swojego rodzaju kompendium całego ruchu romantycznego, chociaż zarazem na- cechowane jest potężną indywidualnością tego autora. Syn generała napoleońskiego, w młodości pod wpływem matki głosił poglądy monarchiczne i zgodne z duchem restauracji, które prezentował m.in. w pisemku "Conservateur littéraire" (1819-21). Debiutował w 1822 r. tomikiem poezji Odes et poésies diverses (Ody i poezje różne). Kolejne zbiory Nouvelles Odes (Nowe ody) 1824, Odes et ballades (Ody i ballady) 1826, Les Orientales (Poezje wschodnie) 1829 - są świadectwem poszukiwania własnej drogi pośród różnych aktualnych mód literackich - nawiązań do średniowiecza czy do sztuki wschodniej - oraz kształtowania własnego języka poetyckiego. Już z 1823 r. pochodzi pierwsza powieść Hugo, Han d’Islande (Han z Islandii), utrzymana w "nodierowskiej" nieco konwencji fantastyki i grozy (Hugo bywał wtedy gościem Arsenału).
Pozycję sztandarowej postaci romantyzmu zdobył dzięki innowacjom w dziedzinie teatru. Uważany za twórcę dramatu romantycznego (przynajmniej na gruncie francuskim, na scenie międzynarodowej poprzedzały go bowiem eksperymenty Byrona i romantyków niemieckich), wyłożył swoją koncepcję nowej sztuki dramatycznej w przedmowie do swego dramatu Cromwell z 1827 r., głosząc zbyteczność reguł i naśladownictwa, swobodę mieszania gatunków literackich i łączenia różnych kategorii estetycznych. Realizował te założenia w kolejnych dramatach: Marion de Lorme (1829), a zwłaszcza w Hernanim (1830). Po tym pierwszym sukcesie Hugo kontynuował energiczną twórczość dramaturgiczną - Le Roi s’amuse (Król się bawi, 1832), Lucréce Borgia (Lukrecja Borgia, 1833), Marie Tudor (Maria Tudor, 1833), Angelo, tyran de Padoue (Angelo, tyran Padwy, 1835), Ruy Blas (1838), Les Burgraves (Burgrabiowie, 1843) - chociaż nie wszystkie jego utwory zdobywały zgodę cenzury na wystawienie. Jednocześnie eksperymentował w dziedzinie prozy: z 1829 r. pochodzi Dernier jour d’un condamné (Ostatni dzień skazańca), wstrząsające świadectwo humanitarnej wrażliwości Hugo, której następnym wyrazem - bardziej jednak "przyswajalnym" dla szerokiej publiczności - była też Notre-Dame de Paris (Katedra Marii Panny w Paryżu) z 1831.
Okres monarchii lipcowej był dla Hugo pasmem sukcesów. Jego pozycja literacka została potwierdzona przyjęciem do Akademii Francuskiej, polityczna zaś - nominacją do Izby Parów. Opublikował wówczas kolejne tomy wierszy: Les Feuilles d’automne (Liście jesienne, 1831), Les Chants du crépuscule (Pieśni zmierzchu, 1835), Les Voix intérieures (Głosy wewnętrzne, 1837), Les Rayons et les Ombres (Blaski i cienie, 1840), które, w stylu bardzo już wypracowanym i indywidualnym, poruszają bardzo szeroką skalę tematów, od osobistych, przez refleksyjne i religijno-filozoficzne, po aktualności życia politycznego. Z tego okresu pochodzi też Rhin (Ren, 1842), quasi-opis podróży wzdłuż tej rzeki, będący jednocześnie niezwykłym wyrazem twórczego, marzycielskiego i bardzo realistycznego zarazem postrzegania świata, właściwego dla Hugo. W latach 40. rozpoczął również pracę nad wielką powieścią, której pierwotnie miał zamiar nadać tytuł Nędze - w końcu zatytułował ją Nędznicy. Okres pomyślności został przerwany w 1851 r., kiedy Hugo po nieudanym wystąpieniu przeciwko rządom Ludwika Napoleona zmuszony był wyjechać do Brukseli, a potem do Anglii, gdzie zamieszkał na wyspie Jersey, a następnie Guernesey.
To wygnanie - dobrowolne i demonstracyjne od czasu amnestii z 1859 r. - trwało do 1870 r., kiedy po klęsce w wojnie z Prusami i ogłoszeniu III Re- publiki powrócił do Paryża. Na wygnaniu pracował bardzo intensywnie - pisał pamflety i eseje polityczne (m.in. Napoléon le Petite/Napoleon mały oraz Histoire d’un crime/Historia zbrodni, 1852), poezje polityczne (zbiór Les Châtiments/Chłosta, 1853), refleksyjne i osobiste (Contemplations/Zamyślenia, 1856, Chansons des rues et des bois/Pieśni ulic i lasów, 1865). Zaczął pracować nad wielkimi poematami (m.in. La Légende des siècles/Legenda wieków, 1859-83), stworzył wielkie powieści: Les Misérables (Nędznicy, 1862), Les Travailleurs de la mer (Pracownicy morza, 1866), L’homme qui rit (Człowiek śmiechu, 1869), rozpoczął też Quatrevingttreize (Rok 93), powieść o rewolucji wydaną w 1874 r. O ile początkowy okres wygnania przebiegał - mimo napięć politycznych - stosunkowo spokojnie, o tyle jego schyłek był naznaczony tragediami: w 1863 roku jego druga córka, Adela (pierwszą, Leopoldynę, stracił w 1843 r.) uciekła z domu, dokąd powróciła po dziewięciu latach, obłąkana; w 1868 r. umarła mu żona, a już po powrocie do Francji Hugo przeżył śmierć obu synów - jedyną jego radością pozostały wnuki.
Ślady tych doświadczeń widoczne są w poezji ostatnich lat: L’Année terrible (Straszliwy rok, 1872), L’art d’etre grandpere (Dla moich wnucząt, 1877), Toute la lyre (Cała lira, wydana pośmiertnie 1888). W 1878 r. poeta przeżył wylew; nie wrócił już po nim nigdy do pełni sił, choć do końca życia pozostał aktywny. Utwory Hugo - zwłaszcza jego powieści - odniosły ogromny sukces i stały się podstawą setek adaptacji operowych, teatralnych i filmowych. Ta ogromna i zróżnicowana spuścizna, ciągle wzbudza emocje, prowokując do opinii nie tylko entuzjastycznych, lecz i ambiwalentnych, a niekiedy bardzo krytycznych; i jak zazwyczaj w takich przypadkach, sądy zbyt skrajne są krzywdzące, jak stwierdzenie Ionesco: Wiktor Hugo dostarcza już tylko materiału dla filologów, gramatyków i lingwistów, a nie poezji dla poetów.
W istocie, poezja jego niekiedy wydaje się deklamacyjna i rozwlekła, są jednak wśród niej i wiersze wstrząsające mocą obrazowania, poruszające i do dziś zaskakujące nowoczesnością. Słynna jest wypowiedź André Gide’a, który, zapytany o najwybitniejszego twórcę francuskiego, odparł: Wiktor Hugo, niestety! - i ten ambiwalentny komplement dobrze od- daje fenomen Hugo, budzącego wiele zastrzeżeń, które jednak nie zdołały przeważyć niewątpliwego geniuszu i uroku jego literackiego dorobku.