Włoski barok (Seicento) literacki sięga swymi korzeniami głęboko w wiek XVI. Moment rozczarowania do ideałów humanistycznych wytycza z jednej strony podporządkowanie polityczne Półwyspu Apenińskiego Hiszpanii i jej zaborcza polityka, z drugiej zaś narodziny kontrreformacji, która wyznaczyła granice wolności słowa i wyznania. Skrępowanie polityczno-religijne wywołało falę emigracji intelektualistów na północ i środkowy wschód Europy. Niektórzy, jak np. Socyn (Fausto Sozzini), dotarli do Polski, by tu cieszyć się wolnością religijną.
Symboliczną postacią „początkującą” narodziny nowej epoki jest filozof, moralista i poeta Giordano Bruno (1548-1600), który za swe poglądy został spalony na stosie w Rzymie. Z teorii kopernikańskiej Bruno wyciągnął wniosek o nieskończoności świata, co stało w sprzeczności z nauką Arystotelesa. Z kolei wyraził przekonanie o jednorodności materialnej świata ziemskiego i niebiańskiego, relatywizując przez to ideę nieśmiertelności duszy. Na teorii nieskończoności świata oparł koncepcję dotyczącą piękna. Jego zdaniem nie ma jednego piękna, jest wielorakie, a także nie ma piękna, które by miało powszechne uznanie.
Powyższe przekonania podkopywały zarówno klasyczne normy estetyki, jak i chrześcijańską koncepcję Boga jako istoty doskonałej. Poglądy Bruna na temat wielości systemów słonecznych i nieskończoności świata spotkały się z ostrą krytyką Rzymu i skazującym dekretem inkwizycji. Sformułowana przez filozofa idea „piękna wielorakiego” znacząco wpłynęła na koncepcję sztuki. Teza „ilu poetów, tyle poetyk” wyznaczała drogę gustowi siedemnastowiecznemu, lubującemu się w dysonansach, zacieraniu harmonii, łamaniu kanonów i eksperymentatorstwie. We Włoszech za zwieńczenie literatury renesansu i zarazem początek baroku zwykło się przyjmować twórczość Torquata Tassa (1544-95).
Wszechstronnie wykształcony poeta zasłynął w swoim czasie przede wszystkim dzięki eposowi Jerozolima wyzwolona (Gerusalemme liberata, wyd. 1581) i dramatowi pasterskiemu Amintas (1573). Szczególnie w epopei, poświęconej pierwszej krucjacie do Ziemi Świętej pod wodzą Godfryda de Bouillon, odnaleźć można elementy estetyki barokowej. W wielowątkowym dziele autor miesza plan realny z metafizycznym, wprowadzając zarówno postaci historyczne, fikcyjne, jak i antyczne bóstwa czy chrześcijańskich świętych. Świat ponadzmysłowy aktywnie uczestniczy w zmaganiach krzyżowców z muzułmanami. Tasso uatrakcyjnia główny wątek historyczny (zdobycie Jerozolimy) wątkami miłosnymi, opisami zmagań sił niebieskich i piekielnych, elementami magii i cudowności chrześcijańskiej. Zarysowuje działanie całych armii, zatrzymuje się nad problemami nurtującymi jednostkę, prezentuje egzotykę muzułmańską.
Wszystko to służy kreacji świata jako struktury niezwykle złożonej, chaotycznej, gdzie elementy dobra i piękna skojarzone zostały ze złem i brzydotą. W gruncie rzeczy poemat Tassa opowiada o człowieku końca stulecia, jednostce pełnej marzeń, namiętności, miłości, ale i rozczarowań, cierpienia, niepokoju, zagubienia i bezsiły. W poemacie Tassa bodajże po raz pierwszy w pełni realizuje się idea Bruna o pięknie wielorakim.
W harmonijnej konstrukcji poematu wielość szczegółów, postaw i emocji buduje pełnię człowieczeństwa. Warto nadmienić, iż pod koniec życia poeta, dręczony niepokojami co do swej „prawowierności” katolickiej, dokonał przeróbki dzieła, eliminując zeń wątki świeckie (głównie erotyczne), co zdecydowanie wyszło na niekorzyść eposu. Z Jerozolimy zdobytej (Gerusalemme conquista, 1593) znikły fragmenty o największym ładunku poetyckim oraz partie głęboko filozoficzne. Poemat Tassa oddziałał na wielu pisarzy, stając się swoistym wzorem i autorytetem w zakresie poezji epickiej. Na język polski Jerozolimę wyzwoloną przetłumaczył Piotr Kochanowski już w r. 1618.
Za największego poetę włoskiego baroku uważany jest jednak powszechnie Giambattista Marino (1569-1625). Spędziwszy większość życia na dworach włoskich i francuskich, karany kilkakroć więzieniem, doczekał się Marino u schyłku egzystencji wielkiego uznania. Twórczość Włocha jest bardzo różnorodna zarówno w zakresie rodzajów literackich, jak i gatunków. Pisał m.in. wiersze liryczne, okolicznościowe, satyryczne, panegiryczne – większość z nich zebrał w tomach Lira (La Lira, 1608), Fujarka (La Sampogna, 1620), Galeria (La Galleria, 1620).
Ponadto na uwagę zasługują: poemat religijny La strage degli innocenti (Rzeź niewiniątek, 1632) i poemat mitologiczny Adon (Adone, 1623). Marino był twórcą nowego stylu w poezji barokowej, tzw. marinizmu, programowo zrywającego z prawidłami renesansowych poetyk. Nowy styl charakteryzował się przede wszystkim wyszukaniem formalnym oraz zaskakującą treścią, służącą zdumieniu odbiorcy. Potwierdza to programowa deklaracja poety: Celem poety jest cudowność […] Kto nie potrafi zdumiewać, niech idzie do stajni. W lirykach jako materię poetycką Marino wybierał świat dworskiej kultury. Regułą jego twórczości stała się dyrektywa podobania się czytelnikowi, wychodzenia naprzeciw jego estetycznym upodobaniom.
Zaskoczeniu, zaszokowaniu odbiorcy miało służyć przekraczanie wszelkich utartych reguł. Stąd postulat kunsztowności, wirtuozerii stylistyczno-kompozycyjnej utworów, ich nasycenie treściami sensualistycznymi oraz przesadnym intelektualizmem. Szokowaniu odbiorcy sprzyjało np. ostentacyjne wykorzystywanie języka religijnego dla opisów erotycznych doznań czy degradacja „poważnych” gatunków literackich, jak np. epitafium, litania, modlitwa, hymn.
Ulubiony gatunek Marina stanowiła kunsztowna forma sonetu włoskiego. Doskonałym przykładem wirtuozerii stylistycznej, a zarazem szokującej tematyki, jest sonet Do trupa ze zbioru Lira, przełożony już w XVII w. przez Jana Andrzeja Morsztyna. Utwór, poprzez zestawienie sytuacji zakochanego z trupem, oddziałuje na wyobraźnię odbiorcy jeszcze i dziś.
Marino był ceniony w swoich czasach przede wszystkim jako autor wyrafinowanego stylistycznie i treściowo poematu Adon (przedmowę do pierwszego wydania napisał słynny wówczas teoretyk literatury Jean Chapelain). Utwór należy do najobszerniejszych w poezji włoskiej, składa się nań ponad pięć tysięcy wersów ujętych w kunsztowną oktawę. Główny wątek zbudowany został na kanwie antycznego mitu o Adonisie i jego miłości do Wenus. Dzieło posiada modną w baroku strukturę „labiryntu”, współtworzoną przez wielość epizodów, opisów czy erudycyjnych wykładów.
Świadome zastosowanie dygresyjności jako dominanty kompozycyjnej miało, w zamierzeniu autora, z jednej strony świadczyć o jego geniuszu, z drugiej natomiast okazywało się programową polemiką z klasycznymi zasadami harmonii, jasności czy stosowności. „Poemat pięciu zmysłów” to apoteoza cielesności człowieka i związanych z nią różnorakich, zwłaszcza przyjemnych, doznań. Wielowątkowość i dygresje powodują, że trudno uchwycić ideę przewodnią w poemacie opartym na motywie wędrówki. Dzisiaj Adon, dzieło kiedyś doniosłe, stanowi raczej świadectwo rodzącej się wrażliwości estetycznej niż głębszych treści filozoficzno-egzystencjalnych.
Włoski marinizm znalazł wielu naśladowców zarówno w samych Włoszech, jak i w innych krajach Europy. Czerpali z niego natchnienie przedstawiciele hiszpańskiego gongoryzmu, angielskiego eufuizmu czy twórcy francuskiego stylu préciosité. Poezja marinistyczna szczególnie wyzyskiwała grę metafor, antytezy, paradoksy oraz koncepty, stąd też niekiedy była określana mianem twórczości konceptystycznej. Choć marinizm zyskał wielu naśladowców na terenie samych Włoch – należeli do nich m.in. Giuseppe Artale (1628-79), Girolamo Fontanella (ok. 1612-44), Ciro di Pers (1599-1663) czy Claudio Achillini (1574-1640) – to jednocześnie powstał tzw. antymarinizm, kierujący się prawidłami poetyk klasycznych.
Jego przedstawiciele: Gabriele Chiabrera (1552-1628), Fulvio Testi (1593-1646) czy Salvatore Rosa (1615-73) szydzili z niezrozumiałości i pozornej wykwintności konceptystów, kierując swą uwagę ku takim gatunkom, jak satyra, poemat heroiczny, pieśń, oda. Natomiast autorem do dziś cieszącym się popularnością okazał się Alessandro Tassoni (1565-1635), autor poematu heroikomicznego Wiadro porwane (La secchia rapita, 1622). Kanwą dzieła stał się spór bolończyków z modeńczykami o drewniane wiadro. Sięgnięcie do zasobów ludowego słownictwa, zderzenie oficjalnej pompy z karnawałową groteską i karykaturą, pozwoliło twórcy Wiadra porwanego udatnie scharakteryzować czasy sobie współczesne.
Spośród włoskich prozaików tej epoki na szczególniejszą uwagę zasługuje nowelista Giambattista Basile (1575-1632), twórca Lo cunto de li cunti… (Opowieść nad opowieściami, wyd. 1634-36), zbioru nowel znanych też pod tytułem Pentamerone (Księga pięciu dni). Na dzieło składa się cykl opowieści i baśni ludowych. Naiwna fantazja miesza się tu z elementami folkloru i tradycją plebejską.
O barokowości opowiadań decyduje wprowadzenie świata cudowności, wiedźm, królewiczów, czarodziejów czy magicznych przedmiotów. Zbiór programowo miał być polemicznym nawiązaniem do Dekameronu Boccaccia. Rubaszność Basile’a wprowadzona już choćby w kreacji narratorek – dziesięć tłustych staruszek, które przez pięć dni opowiadają po dziesięć historii – przeciwstawiona została wykwintności i urodzie bohaterek Dekameronu, a zarazem dworskiej tematyce ich relacji. Warto nadmienić, iż utwór ten wysoko cenili bracia Grimm, wyzyskując niektóre motywy czy postaci we własnych baśniach.
W zakresie twórczości dramatycznej nadal rozwija się komedia. Komediopisarstwo Giambattisty Della Porta (1535-1615) stanowi pomost między konwencją dramatu renesansowego a barokowego. Wprowadzone przezeń elementy groteski, ironiczne traktowanie bohaterów czy rubaszny styl wypo-wiedzi mają wiele wspólnego z rodzącą się komedią dell’arte. Była ona programowo antyliteracka, opierała się w znacznej mierze na improwizacji aktorskiej, a ponadto przeznaczona dla przeciętnego odbiorcy. Komedię dell’arte (tj. „zawodową”), jak sama nazwa sugeruje, tworzyli zawodowi aktorzy-komicy, specjalizujący się w graniu konkretnych ról. W dramacie tym powiela się szereg postaci: sprytny służący, żołnierz, pseudouczony, starzeczrzęda, kochankowie.
Zawodowa trupa aktorska dysponowała zwykle ogólnie zarysowanym scenariuszem, który wypełniała sztuczkami, własną inwencją i przede wszystkim gestem. Zepchnięcie słowa na plan dalszy decydowało o widowiskowości komedii dell’arte, która wyzyskiwała urządzenia mechaniczne (np. do podnoszenia aktora, przesuwania rekwizytów). Komedie improwizowane święciły swój triumf najpierw we Włoszech, a od drugiej połowy w. XVII również we Francji.
Na przeciwnym biegunie komedii dell’arte znajduje się dramat religijny, rozwijający się za sprawą kontrreformacji. Główne zasługi na tym polu mieli jezuici, dbający o uroczystą oprawę poszczególnych świąt kościelnych. W ich kręgu powstał tzw. dramat szkolny (odgrywany przez uczniów kolegiów jezuickich), w którym elementy dogmatyczne łączono z łatwością odbioru.
Przedstawienia, w formie i treści nawiązujące do średniowiecznych misteriów, moralitetów i dramatu liturgicznego, inkrustowano tzw. intermediami (wstawki o charakterze ludycznym) rozładowującymi napięcie stworzone przez treści religijne. Dramat szkolny rozwijał się bujnie we wszystkich krajach katolickich od Hiszpanii po Polskę. W kręgu dramatu religijnego i historycznego mieści się twórczość Federica Della Valle (ok. 1560-1628). Zasłynął on głównie tragediami o treści biblijnej (m.in. Judith, 1627) oraz o tematyce współczesnej (La regina di Scozia – Królowa Szkocji, 1627).
Literatura włoskiego baroku powstawała niewątpliwie pod znakiem kontrreformacji. Miało to szczególne znaczenie dla rozwoju piśmiennictwa o charakterze religijnym, a z drugiej strony wpływało na częściowy regres literatury o tematyce świeckiej. Nic zatem dziwnego, że o ile w sztukach plastycznych (Michelangiolo Merisi da Caravaggio, Annibale i Lodovico Carracci, Guido Reni) i architekturze (Gian Lorenzo Bernini, Francesco Borromini) Rzym był Mekką artystów aż po schyłek XVII w., o tyle w zakresie literatury już od połowy wieku daje się odczuć prymat Paryża. W okresie tym najwybitniejsze dzieła barokowe powstają poza państwem włoskim.
Warto jednak pamiętać, iż to we Włoszech rodzą się podstawowe tematy i idee barokowe: z jednej strony będzie to nawrót do tematu vanitas (marności), tańca śmierci, sądu ostatecznego, piekielnych mąk i niebiańskich rozkoszy; z drugiej apoteoza zmysłowości, radości życia i niezależności światopoglądowej. Tematy wanitatywne wyznaczało przede wszystkim piśmiennictwo religijne, dziś już zapoznane, w rodzaju kazań pogrzebowych, traktatów moralistycznych, pieśni kościelnych itp. Istotnym składnikiem włoskiej kultury barokowej była również parateatralność, objawiająca się w zamiłowaniu do różnych uroczystości, np. pogrzebów, wjazdów orszaków, wieńczeniach laurem czy przyjmowaniu poselstw.
Jest to obok Orlanda szalonego Ludovico Ariosta najwybitniejszy epos włoski schyłku XVI wieku (wydany 1581). Składa się z 20 pieśni ujętych w kunsztowną formę strofy 8-wersowej (oktawa). Akcja poematu została oparta na kanwie pierwszej wyprawy krzyżowej (1096- 99), w której chrześcijańskie rycerstwo pod dowództwem Godfryda de Bouillon zdobyło Jerozolimę.
Historia wyzwolenia Świętego Grobu inkrustowana jest wątkami pobocznymi (np. dzieje miłości krzyżowca Tankreda do Saracenki Kloryndy) i licznymi epizodami, które służą uatrakcyjnieniu lektury poematu. W swej warstwie ideowej epos realizował dyrektywy niedawno zakończonego soboru w Trydencie. Główny bohater poematu, rycerz chrześcijański (miles christianus), w finałowej scenie kładzie zbroję wojownika na Grobie Chrystusa. Gest ten symbolizuje zarazem rezygnację z przyjęcia „korony” Jerozolimy przez Gofryda, jak i prymat wartości duchowych nad dobrami świeckimi.
Patos epopei buduje z jednej strony obecność świata pozaziemskiego (np. działalność wróżki Armidy i czarnoksiężnika Ismena), z drugiej natomiast cierpienia związane z niespełnionymi uczuciami bohaterów (nieszczęśliwi kochankowie to: Tankred, Klorynda, Erminia, Armida, Sofronia, Olind). Tasso fascynował odbiorców egzotyką, która stanowiła tło fabuły poematu. Wrażliwość na uroki natury, psychologizacja głównych postaci, melancholijna aura towarzysząca prezentacji wiktorii jerozolimskiej – zdecydowały o „liryczności” dzieła z natury epickiego.
Różnorodność epizodów i wielowątkowość dzieła miała w założeniu piszącego stanowić odzwierciedlenie złożoności współczesnego świata, ale i niejednoznaczności ludzkich czynów, motywacji, uczuć. Tassowska kreacja rzeczywistości rozpiętej między biegunami ludzkiej radości i sromotnej klęski mieści się zdecydowanie w barokowym modelu percepcji (i interpretacji) świata.