Choć literaturoznawcy znaleźli dla tej formy wypowiedzi literackiej szereg szacownych antenatów, od dialogów Platona poczynając, powiastka filozoficzna wydaje się być znakiem firmowym oświecenia, a francuskiego – w szczególności.
Powiastka filozoficzna - charakterystyczny dla okresu oświecenia krótki utwór fabularny prozą o schematycznej i posiadającej drugorzędne znaczenie akcji, mający za zadanie dowiedzenie lub zbicie jakiejś tezy filozoficznej bądź światopoglądowej i służący rozpowszechnianiu idei racjonalizmu, krytyce absolutyzmu oraz przywar społecznych. Powodzenie powiastek filozoficznych to przede wszystkim zasługa ironii, wciągającej fabuły i wątków baśniowych, które, razem wzięte, pozwalały filozofom na głoszenie swoich oświeceniowych poglądów.
Powiastki krytykowały przede wszystkim przesądy i zabobony religijne, kościelne instytucje, tyranię absolutyzmu. Najwybitniejsze powiastki to Kandyd - czytaj - i Zadig Woltera oraz Kubuś Fatalista i jego Pan Diderota.
W Polsce powiastki filozoficzne pisywali m.in. I. Krasicki (nowele Azem i Hamid z Powieści wschodnich) i S.K. Potocki (Podróż do Ciemnogrodu).
Królem powiastek filozoficznych był bez wątpienia Voltaire, czyli François Marie Arouet (1694-1778). Urodzony w rodzinie stołecznego notariusza kształcił się w jezuickim liceum Collège Louis le Grand w Paryżu.
To nauczyciele z tej szkoły namówili błyszczącego intelektem wychowanka do spróbowania sił w literaturze i w wieku 16 lat Wolter debiutuje Odą na cześć świętej Genowefy. Postanowiwszy zostać pisarzem rezygnuje ze studiów prawniczych, a potem z kariery dyplomatycznej (bezpośrednią przyczyną jest eskapada miłosna z niezbyt cnotliwą damą) i wkracza w świat paryskich salonów, zachwyconych jego poczuciem humoru. Jednak cięty język jest przyczyną kłopotów z władzami: za zbyt złośliwe epigramy regent wpierw zsyła go na prowincję, a następnie - w roku 1717 - spędza 11 miesięcy w Bastylii. W więzieniu pisze sztukę Edyp (Œdipe), która odnosi olbrzymi sukces otwierając przed autorem pałace arystokracji. Wtedy to François Marie Arouet przyjmuje pseudonim Voltaire (Wolter). Zaczyna też otrzymywać stałą pensję ze szkatuły królewskiej.
W 1726 roku Wolter wdaje się w teatrze w sprzeczkę z kawalerem de Rohan, przedstawicielem jednego z najświetniejszych rodów Francji. Książę każe swoim lokajom obić pisarza, a gdy Wolter wyzywa go na pojedynek - literat znów trafia do Bastylii i zostaje postawiony przed wyborem: więzienie albo wyjazd z kraju. Wybiera to drugie i w latach 1726-29 mieszka w Anglii, gdzie zainteresowała go filozofia Johna Locke’a (już w Paryżu uczył się angielskiego, by móc poznać jego idee) oraz prace sir Isaaca Newtona.
Wnikliwie studiuje angielską monarchię konstytucyjną, interesuje go racjonalizm i nauki przyrodnicze. Pisze epopeę Henriada (1728), poświęconą epoce Henryka IV i głoszącą pochwałę tolerancji religijnej. Jest przyjmowany na angielskim dworze i przez inne osobistości brytyjskie, zakochuje się w twórczości Szekspira. Po powrocie do Paryża pisze trzy tragedie inspirowane pisarstwem angielskiego dramaturga: Brutus (1730), Adelaide du Guesclin (1734) i Zaïre (Zaira, 1732). Szczególnie ta ostatnia cieszy się ogromnym powodzeniem, a Wolter zostaje uznany za najwybitniejszego dramatopisarza francuskiego epoki. W tym samym czasie Wolterowi udaje się zyskać spory majątek, dzięki spekulacjom na loterii państwowej.
W 1734 r. wydaje pracę stanowiącą podsumowanie jego pobytu w Wielkiej Brytanii, chwalące angielskie zwyczaje i instytucje Lettres anglaises ou philosophiques (Listy o Anglikach albo Listy filozoficzne, 1734). Wybuchł skandal. Krytykę brytyjskich sekt religijnych odebrano, nie bez powodu, jako atak na francuskie życie religijne, zdominowane przez spory między jezuitami a jansenistami. Oburzano się na pochwały pod adresem Newtona, Locke’a czy Szekspira (przecież żaden wróg - a Anglicy są wrogami Francuzów i ich wiary - nie ma prawa do wielkości), wreszcie spore partie tekstu uznano za krytykę francuskiej monarchii.
W efekcie w roku 1734 Wolter musi ponownie opuścić Paryż. Zaproszony przez swoją przyjaciółkę, markizę du Châtelet, udaje się do jej zamku de Cirey we wschodniej Francji (zamek Wolter wyremontuje z własnych funduszy). Choć wkrótce gniew królewski przeminie, Wolter spędzi w Cirey kilkanaście lat. Razem z panią Châtelet przez wiele lat studiują nauki przyrodnicze, Wolter pisze w tym okresie szereg tragedii (m.in. Mahometa i Meropę), prace historyczne (Wiek Ludwika XIV, rozszerzony następnie w dzieje powszechne i wydany pod tytułem Essai sur les mœurs - Szkice o obyczajach). W roku 1746 Wolter zostaje wybrany do Akademii Francuskiej, zostaje też historiografem i kamerdynerem królewskim. Ale życie dworaka nie dla niego (przynajmniej w Wersalu). Trzy lata później, po śmierci markizy, wyjeżdża na berliński dwór Fryderyka II.
Do Francji wraca z przygodami (aresztowany "na odjezdnym" przez Fryderyka) w roku 1753, choć nie ma prawa przyjazdu do Paryża. W 1754 r. dostaje pozwolenie na pobyt w Szwajcarii, ale i tam podnosi się krytyka jego bezbożnictwa, więc w 1758 r. kupuje posiadłość Ferney na granicy francusko- szwajcarskiej, gdzie mieszka prawie do śmierci.
Ferney szybko się staje intelektualną stolicą Europy. Wolter pracuje bez przerwy, pisze powieści, sztuki i inne dzieła, oraz setki listów do przyjaciół. W wieku 83 lat wraca w pełnej chwale do Paryża, niedługo potem umiera. Woltera charakteryzują 2 cechy: chce wszystko zrozumieć i korzystać z życia. Stąd jego szacunek dla nauki i jej zastosowania praktycznego, oraz nienawiść do religii. Ze względu na jego krytykę Kościoła, odmówiono mu pochówku w poświęconej ziemi; pogrzeb odbył się w opactwie w Szampanii. W 1791 roku, szczątki Woltera zostały przeniesione do Panteonu. Jego serce spoczywa w Bibliotece Narodowej w Paryżu.
Wolter pozostawił po sobie ogromną spuściznę literacką, filozoficzną i historyczną. Jego dzieła to:
Powiastki filozoficzne powstające od 1746 r. Pierwsze z nich to Le monde comme il va (Tak toczy się światek), Zadig, Vision de Babouc (Widzenie Babuka), Memnon, Mikromegas. W 1759 powstaje Candide ou l’optimisme (Kandyd, albo optymizm), w 8 lat później L’ingénu (Prostaczek). W pięćdziesiątym roku życia Wolter odkrył rodzaj twórczości najlepiej odpowiadający jego talentowi - pisze Rene Pomeau, francuski historyk literatury.
Tragedie
łączące na ogół tradycje tragedii klasycznej z sentymentalizmem; dziś już zwietrzałe, ale w swoim czasie Wolter był ceniony przede wszystkim jako dramaturg: Œdi- pe (Edyp, 1718), Zaïre (Zaira, 1732), Mahomet (1741) i Mérope (Meropa, 1743).
Prace historyczne
najważniejsze z nich to L’histoire de Charles XII (Historia Karola XII, 1731), Le siècle de Louis XIV (Wiek Ludwika XIV, 1751) i Essais sur les mœurs (Zarys obyczajów, 1756). Niezwykle staranna dokumentacja i charakter rozumowy wyjaśnień, jakie dawał, czynią z Woltera prawdziwego twórcę historycznej nauki nowożytnej.
Prace filozoficzne
najważniejsze: Lettres anglaises ou philosophiques (Listy o Anglikach albo Listy filozoficzne, 1734), Traité sur la tolérance (Traktat o tolerancji, 1763) i Dictionnaire philosophique (Słownik filozoficzny, 1764), ponadto szereg haseł do Encyklopedii pisanych w części lub w całości.
Inne utwory literackie
przede wszystkim epos narodowy z okresu panowania Henryka IV La Henriade (Henriada, 1728). Nadto poematy Mondain (Światowiec, 1736) i Po`eme de Fontenoy (Poemat o bitwie pod Fontenoy, 1748) oraz libretta do oper Rameau.
Prace popularnonaukowe
m.in. Traité de métaphysique (Rozprawa o metafizyce, 1736), Éléments de la philosophie de Newton (Zasady filozofii Newtona, 1738).
Pisma polemiczne
liczne pamflety i polemiki oraz dwa "listy otwarte" w obronie niesłusznie skazanych mieszczanina Calasa i młodego szlachcica de La Barre.