LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 73,8% mieszk. pochodzenia europejskiego, 9,6% Maorysów, 3,6% Polinezyjczyków, nadto Chińczycy, Hindusi; w miastach 84% ludności; gęstość zaludnienia 15 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 73 lata, kobiety - 79 lat; spore zróżnicowanie wyznaniowe: 21,4% anglikanie, 19,7% bezwyznaniowi, 16% prezbiterianie, 14,8% katolicy, 4,1% metodyści, 24% inni.
USTRÓJ. Monarchia parlamentarna w składzie bryt. Wspólnoty Narodów (od 1907); brak konstytucji zastępowany w praktyce prawem ang., zachowana także w aktach nazwa N.Z.; głową państwa królowa Elżbieta II, reprezentowana przez generalnego gubernatora; parlament jednoizbowy: Izba Reprezentantów, 120 czł. (gwarantowana reprezentacja Maorysów), kadencja 4-letnia; system rządów wielopartyjny; kraj dzieli się na 10 prowincji oraz 3 terytoria zewnętrzne (W. Cooka, Niue i Tokelau).
WARUNKI NATURALNE. Ok. 75% powierzchni N.Z. zajmują góry i wyżyny; rozciągłość obu wysp z płd.-zachodu na płn.-wschód – 1600 km; linia brzegowa dobrze rozwinięta; W. PÓŁNOCNA – rozczłonkowana, zwł. na północ od Auckland; w środku Płaskowyż Centralny z czynnymi wulkanami (najw. Ruapehu 2797 m), pasma górskie wzdłuż wsch. wybrzeża; gęsta sieć rzeczna, najdł. rz. Waikato 425 km i Wanganui; kilka dużych jezior, najw. Taupo – 606 km2; najgłębsze Hauroko – 462 m; liczne gejzery i trzęsienia ziemi; klimat morski podzwrotnikowy; średnia temp. lipca (w Auckland) 10C, stycznia 19C; średni roczny opad w części płd.-wsch. od 800 do 1000 mm, w środk. do 3000 mm; lasy w znacznym stopniu przetrzebione, sztucznie nasadzone; W. POŁUDNIOWA – zróżnicowana klimatycznie po obu stronach Alp Płd. z najw. pasmem G. Cooka (3764 m); na płd.-zach. wybrzeżu fiordy (najw. Dusky, Doubtful, Breaksea, Milford); na płd.-wsch. płaskowyż Otago, niz. Canterbury i Southland; klimat umiarkowany, ciepły; średnia temp. lipca (w Dunedin) 6C, stycznia 14C; średni roczny opad 400 do 700 mm na płd.-wschodzie, 7000 mm na płd-zach. stokach Alp Płd.; granica wiecznego śniegu powyżej 2100 m; 360 lodowców (najdł. Tasmana– 29 km); gł. rz. Clutha; lasy liściaste, mocno przetrzebione; w części wsch. – stepy; roślinność obu wysp w 75% endemiczna (nie występująca gdzie indziej); m.in. kauri, drzewiaste paprocie, buki notofhagus; świat zwierzęcy w zasadzie bez ssaków; 30 gat. gadów, b. ciekawe ptaki, m.in. kiwi, najw. na ziemi papuga kakapo oraz kea żyjąca w warunkach śniegowych; 20 parków narodowych (najw. Fiordland, G. Cooka, Westland), 3 morskie, ok. 4 tys. rezerwatów.
GOSPODARKA. Wysoko rozwinięty kraj rolniczo-przemysłowy o znacznym udziale sektora państwowego; podstawą gospodarki hodowla owiec (pogłowie ok. 51 mln sztuk), bydła typu mięsnego, kóz, jeleni, drobiu, pszczół; N.Z. dostarcza na rynek światowy 47% baraniny, 25% wełny, 7% wołowiny, najw. ilość mleka w proszku (brak danych procentowych), sery i masło; uprawa pszenicy, jęczmienia, grochu, owsa, kukurydzy, ziemniaków, owoców cytrusowych, kiwi, jabłoni, grusz, moreli, brzoskwiń, winorośli; wysokie wpływy z eksportu drewna i tarcicy wysokiej klasy z sosny, jedlicy i orzecha czarnego; wydobycie ropy naft. (z szelfu u wybrzeży W. Północnej), gazu ziemnego, węgla kam.; rozwinięty przem. spożywczy (mięsny, mleczarski, winiarski), drzewny, celulozowo-papierniczy, elektroniczny, chemiczny, cementowy, włókienniczy, obuwniczy, liczne montownie samochodów (Ford, Nissan, Mazda, Toyota, Mitsubishi, Honda), huta żelaza i aluminium, rafineria ropy naft., wyrób dywanów; rozwinięte rybołówstwo (barrakuda, makrela, tuńczyk, dorsz, pagrus, bonito) i transport morski (ok. 40 portów; najw.: Auckland, Wellington, Lyttelton, Port Chalmers); niezła sieć linii kolejowych, gęsta połączeń drogowych, zwł. na W. Północnej, zamieszkanej przez 3/4 ludności; rosnące wpływy z turystyki; w Wellington Nowozelandzkie Tow. Król. na prawach akad. nauk; 7 uniwersytetów (najstarsze w Christchurch i Dunedin, oba zał. 1869), kilkanaście innych szkół wyższych, kilkadziesiąt instytutów i towarzystw naukowych.
HISTORIA. Wyspy zasiedlone X–XIV w. przez polinezyjskich przodków ob. Maorysów; 1642 do wybrzeży N.Z. dotarł A.J. Tasman; 1769 opłynął je J. Cook, który do 1774 odbył 3 podróże do N.Z., odkrywając cieśninę między W. Południową i Północną (nazwaną jego imieniem); początkowo baza łowców wielorybów i fok; od 1814 działalność misjonarzy anglikańskich wśród Maorysów; 1840 początek kolonizacji bryt. na podstawie traktatu z Waitangi gwarantującego Maorysom prawo do ziemi pod warunkiem uznania zwierzchnictwa W. Brytanii; 1843–47 i 1860–70 powstania Maorysów; 1852 ustanowienie parlamentu, nadanie konstytucji gwarantującej sporą autonomię; 1861 odkrycie złóż złota w rejonie Dunedin zapoczątkowało okres rozkwitu gospodarczego, intensyfikując europejską imigrację; 1907 N.Z. zyskała status dominium; podczas I woj. świat. po stronie Ententy, po wojnie czł. Ligi Narodów (mandat nad Samoa Zach.); od 1931 formalna niezależność w polit. zagr. i obronnej na podstawie statutu westminsterskiego; podczas II woj. świat. po stronie aliantów (udział w walkach m.in. na M. Śródziemnym), ważna baza marynarki wojennej USA; 1951 trójstronne porozumienie z USA i Australią w sprawie polityki obronnej (ANZUS); równocześnie kryzys w stosunkach z Francją na tle zatopienia statku organizacji Greenpeace (utrudniającego franc. próby nuklearne na Pacyfiku); 1954 przystąpienie do SEATO; wzrost wpływów amer., udział w wojnie koreańskiej i wietnamskiej po stronie USA; w latach 60. i 70. zbliżenie z Australią (rozważana unia) i Japonią, 1971 przystąpienie do Forum Płd. Pacyfiku; w latach 80. nasilenie tendencji pacyfistycznych na tle prób z bronią jądrową na płd. Pacyfiku; 1984 zawieszenie członkostwa w ANZUS; 1986 ratyfikacja układu Rarotonga o utworzeniu strefy bezatomowej na płd. Pacyfiku oraz zamknięcie portów dla okrętów USA wyposażonych w broń jądrową, co stało się powodem wykluczenia N.Z. z ANZUS; 1990 unia celna z Australią; w wyborach 1990, 1993 i 1996 zwycięża Nowozelandzka Partia Nar. (premierem J. Bolger, od 1997 J. Shipley); 1994 rządowy projekt przekształcenia N.Z. w ciągu 7 lat w republikę; 1995 utworzenie tzw. trybunału Waitangi rozpatrującego roszczenia rodzimych mieszk. wysp (Maorysów) do ziemi, nadanie ich językowi statusu oficjalnego; 1999 na tle radykalnej liberalizacji gospodarki porażka wyborcza prawicy, zwycięstwo Partii Pracy (premierem została Helen Clark), wejście do rządu przedstawicieli ludności maoryskiej; w polityce zagr. 1999 N.Z. rekomendowała na forum Zgromadzenia Ogólnego NZ projekt wyzwolenia Timoru Wsch. spod zależności Indonezji; 2001 wspólna z Australią (poparta przez USA i państwa UE) inicjatywa utworzenia na Pacyfiku stałej strefy ochronnej dla wielorybów (obowiązujący od 1986 zakaz ich połowów usiłują storpedować Japonia i Norwegia); państwo czł. ONZ, Commonwealthu, Forum Płd. Pacyfiku, OECD.
JELLICOE, ENDEMITY, CANTERBURY, HAWEA, POŁUDNIOWA WYSPA, TASMANA LODOWIEC, OLIWINY, MANUKAU, POLINEZYJCZYCY, OTAGO- Nowa Zelandia, geograficzne położenie...
- Nowa Zelandia, wyspiarskie państwo...
- HAMILTON, (Nowa Zelandia)