Islamska Republika Pakistanu
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 65% Pańdżabi, 13% Sindhi, 7% Urdu, 2,5% Beludżowie i Pasztunowie; nadto Brami, Mohadźirowie (muzułmanie z Indii), bengalskie i drawidyjskie grupy mniejszościowe; gęstość zaludnienia 193 osób/km2; w miastach 32% ludności; b. wysoki przyrost naturalny (powyżej 30‰ rocznie; 1951-91 ludność P. wzrosła z 34,4 do 115,5 mln osób); przeciętna dł. życia: mężczyźni 63 lata, kobiety 63 lata; 96,7% społeczeństwa wyznaje islam (religia państwowa), gł. sunnici, 5% szyici; nadto chrześcijanie i hinduiści po 1,5%.
USTRÓJ. Republika federacyjna od 1956; na podstawie konstytucji z 1973 (wielokrotnie modyfikowanej, ostatnio 2002); głową państwa prezydent wybierany w wyborach powszechnych (z prawem rozwiązania parlamentu); dwuizbowy Parlament Federalny: izba niższa - Zgromadzenie Narodowe z 332 czł. wybieranymi na 5 lat (gwarantowane po kilkanaście miejsc dla kobiet oraz mniejszości etnicznych) oraz Senat - 87 czł. z wyborów pośrednich przeprowadzanych co 6 lat w zgromadzeniach prowincjonalnych, terytoriach plemiennych i stolicy; 1/3 składu wymieniana co 3 lata; premiera kraju powołuje parlament na wniosek prezydenta; kraj składa się z 4 prowincji (Beludżystan, Pendżab, Płn.-Zach. Prowincja Graniczna i Sinda).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. zróżnicowane; wzdłuż granicy z Iranem G. Sulejmańskie i pasmo Mekran Wyż. Irańskiej (z błotnistymi wulkanami), na północy skraj Himalajów i Hindukusz, z najw. szczytem Tiricz Mir (wys. 7690 m), na wschód od przedgórzy Himalajów po wybrzeża M. Arabskiego aluwialna Niz. Indusu, dł. 1200 km, poprzecinana pustyniami; na spornych z Indiami terytoriach Kaszmiru i Dżammu góry Karakorum (najw. szczyt K-2, 8611 m) i Wysokie Himalaje (Nanga Parbat 8125 m); na Niz. Indusu klimat zwrotnikowy, kontynentalny suchy, przechodzący ku płn. w podzwrotnikowy skrajnie suchy, w górach piętra klimatyczne; średnie temp. stycznia w Karaczi 20,5C, w Islamabadzie 9C; lipca odpowiednio 31 i 33C; w Peszawarze temp. przekracza niekiedy 50C; średni roczny opad w Islamabadzie 960 mm, w Karaczi 198 mm (deszcze nie częściej niż 10 dni w roku); jeszcze niższe opady na pustyniach Thar i Thal oraz w Beludżystanie; gł. rzeka Indus (z dopływami Satledż, Kabul i Pańdżnad), tworzy deltę o pow. ok. 8 tys. km2; rzeki wykorzystywane do nawadniania; roślinność gł. stepowa i półpustynna; lasy zajmują zaledwie 4,2% pow. kraju (gł. w górach i dolinach rzek sosna, jodła, świerk i cedr himalajski).
GOSPODARKA. Kraj rozwijający się; reformy rządowe zainicjowane w 2000 doprowadziły do poprawy sytuacji makroekonomicznej (zmniejszenie zadłużenia publicznego, poprawa bilansu handlowego, wzrost gospodarczy na poziomie 6-8%, wzrost wydatków na cele społeczne); reformy strukturalne mające na celu prywatyzację sektora przedsiębiorstw publicznych, poprawę jakości zarządzania korporacyjnego, liberalizacji handlu zagranicznego i reformę sektora bankowego; głównymi problemami są wysoka inflacja (ok. 9%), bieda (24% społeczeństwa żyje poniżej progu ubóstwa, dotyczy to przede wszystkim obszarów wiejskich), wysoki poziom analfabetyzmu (50%), nierówny dostęp do szkolnictwa ze względu na płeć, zły dostęp do służby zdrowia; w rolnictwie zatrudnionych jest 42% mieszkańców, 38% w usługach, 20% w przemyśle; bezrobocie wynosi 6,5 %; jeden z najwyższych w świecie odsetek ziem uprawnych objętych sztucznym nawadnianiem; uprawa pszenicy, ryżu, kukurydzy, sorga, prosa, jęczmienia, roślin strączkowych, bawełny, juty, trzciny cukrowej, rzepaku, tytoniu, owoców cytrusowych, winorośli, mango; hodowla owiec i kóz w górach, nadto bydła, bawołów, wielbłądów; w rejonach przybrzeżnych rybołówstwo; produkcja żywności nie pokrywa zapotrzebowania krajowego; wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., węgla brunatnego, rud chromu, soli kam. i kamieni szlachetnych (gł. szmaragdów); huty żelaza, przem. rafineryjny, chem., cementowy, włókienniczy, spoż.; rozwinięte rzemiosło, zwł. tkactwo, jubilerstwo, rusznikarstwo; liczące się wpływy z wypraw alpinistycznych w Himalaje, Hindukusz i Karakorum; sieć kolejowa i drogowa (gł. postkolonialna) nieźle rozwinięta, przy czym 50% dróg nie utwardzonych; duża rola żeglugi śródlądowej Indusem; stały przyrost sieci ropociągów i gazociągów; 32 lotniska (m.in. Karaczi - gł. międzynar. port lotniczy na szlaku Europa-Azja Płd.-Wsch., międzynar. porty także w Islamabadzie, Lahore i Fajsalabadzie); znaczne zadłużenie zagraniczne, przy wysokich wydatkach na zbrojenia (m.in. próby wyprodukowania broni atomowej); 14 uniw. (najstarszy w Fajsalabadzie, zał. 1909), 7 politechnik, 26 inst. naukowo-badawczych, 46 towarzystw naukowych, Pakistańska Akad. Literatury (zał. 1976).
HISTORIA Pakistanu do 1947 - Indie; 1930 z ideą utworzenia odrębnego państwa islamskiego wystąpiła zawiązana 1906 Liga Muzułmańska, reprezentująca w stanowiących kolonię bryt. Indiach mniejszość wyznaniową (24% wyznawców w 1941); 15 VIII 1947 podział Indii, w ramach państwa pakistańskiego znalazły się wszystkie prowincje zamieszkane w większości przez muzułmanów (Bengal Wsch., Sindu, Beludżystan, Pendżab Zach., Prowincja Płn.-Zach.); tym samym terytorium P. zostało rozczłonkowane na dwie odrębne, odległe o 1700 km części: P. Wschodni (ob. Bangladesz) i P. Zachodni; na czele państwa stanął przywódca Ligi Muzułmańskiej M.A. Jinnah (zmarł 1948); powstaniu P. towarzyszyły pogromy (ok. 300 tys. ofiar) i wielkie ruchy migracyjne (do P. napłynęło 6–7 mln muzułmanów z Indii, podobna liczba Hindusów wyemigrowała z Pakistanu); 1947–49 pierwsza wojna z Indiami o Kaszmir, który następnie podzielono wzdłuż linii frontu (przebieg granic pozostaje do dziś problemem spornym); 1954 P. przystąpił do SEATO, 1955 do CENTO; 1956 przyjęto pierwszą, wielokrotnie potem nowelizowaną konstytucję; 1958 przewrót wojskowy, rządy objął marszałek M. Ayub Khan; 1965 wybuchła druga wojna z Indiami, po której konferencja taszkiencka (1966) unormowała stosunki obu państw, nie rozwiązując granicznej kwestii spornej; jedność wyznaniowa okazała się zbyt słabym spoiwem nowego państwa o zacofanej gospodarce i ostrych konfliktach klasowych, religijnych i etnicznych; 1968 wybuch niezadowolenia społ. obalił M.A. Khana, a jego następcą został gen. A.M. Yahya Khan; równolegle narastały tendencje separatystyczne w P. Wsch., gdzie 1970 wybuchła wojna domowa, powodując ucieczkę 10 mln mieszk. do Indii; na czele ruchu niepodległościowego w P. Wsch. stanęła wspierana przez Indie Liga Awami, która 1971 ogłosiła secesję prowincji (III 1971 proklamowano nowe państwo, republikę Bangladesz ze stol. w Dhace); w wyniku rozpadu nastąpiło zaostrzenie konfliktów wewn., premierem P. został Zulfikar Ali Bhutto; rola wojskowych została ograniczona, P. wystąpił z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i z SEATO, wstąpił do Organizacji Konferencji Muzułm.; w polityce wewn. przeprowadzono reformę rolną i zaczęto nacjonalizować niektóre gałęzie przem., powodując nowe napięcia; 1978 wojsk. zamach stanu gen. Zia ul-Haqa przyniósł wprowadzenie stanu wyjątkowego (Z.A. Bhutto został skazany na śmierć, 1979 stracony) i islamizację kraju; w polityce zagr. P. zaangażował się w wojnę afgańską, szkoląc na swym terenie mudżahedinów i zaopatrując ich w broń; poparcie podobnego rodzaju otrzymali fanatycy religijni na obszarze Kaszmiru; 1984 Zia ul-Haq na mocy przeprowadzonego referendum rozpoczął proces demokratyzacji kraju; 1986 powróciła z emigracji córka Bhutto Benazir, która stanęła na czele opozycji, zwyciężając 1988 (po śmierci Zia ul-Haqa w wypadku lotniczym) w wyborach parlamentarnych i obejmując urząd premiera; 1989 P. ponownie wstąpił do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów; 1990 B. Bhutto została obalona pod zarzutem korupcji, premierem został przywódca Ligi Muzułmańskiej, Nawaz Szarif (wprowadził szariat), odwołany 2 lata później z tych samych przyczyn; 1993–96 premierem B. Bhutto, 1997–99 ponownie szefem rządu Szarif; 1999-2000 krwawe walki w ind. części Kaszmiru, wzniecane przez 14 miejscowych organizacji fundamentalistów muzułmańskich. 2001 przewrót wojsk. gen. Perweza Muszarrafa; po zamachu al-Kaidy w Nowym Jorku (11 IX 2001) P. przestał pomagać afgańskim talibom, zdelegalizował także kilka radykalnych ugrupowań islamskich; 2002 zmiany w konstytucji umacniające władzę prezydencką oraz referendum powierzające Muszarrafowi rolę głowy państwa na dalsze 5 lat; premierem Mir Zafarullah Khan Jamali, zastąpiony 2004 przez Aziza Szaukata (b. ministra finansów); dzięki pomocy USA uległa poprawie sytuacja gospodarcza; wciąż napięte stosunki z Indiami na tle sporu o Kaszmir, jakkolwiek 2004 wszczęto rozmowy pokojowe; prezydent Muszarraf jest obiektem powtarzających się zamachów na życie ze strony ekstremistów muzułmańskich, którzy nie mogą mu darować poparcia USA w wojnie z talibami w Afganistanie; bardzo silny wpływ na politykę utrzymuje; dla P. bardzo ważna pozostaje pomoc amerykańska, z tego powodu współdziałał w akcjach przeciwko Al-Kaidzie, cieszącej się w kraju sporą popularnością; równocześnie P. kontynuuje prace nad bronią jądrową i środkami jej przenoszenia (VIII 2005 pierwsze próby rakietowe, XII 2006 próby z rakietami krótkiego zasięgu zdolnymi przenosić głowice nuklearne); po przywróceniu w V 2005 połączenia autobusowego (po 60 latach) między indyjską a pakistańską częścią Kaszmiru dalszy proces pokojowy uległ spowolnieniu; w kraju nasilała się opozycja wobec gen. Muszarrafa; X 2007 wybory prezydenckie wygrywa gen. Musharraf, a do kraju wraca b. premier B. Bhutto; XI 2007 prezydent zawieszając obowiązywanie konstytucji wprowadza stan wyjątkowy - chce w ten sposób rozprawić się z rosnącą w siłę opozycją, m.in. islamskich fundamentalistów (mogą teraz być stawiani przed sądami wojskowymi); Sąd Najwyższy nie potwierdził legalności jego reelekcji ani zawieszenia konstytucji (doszło do rozwiązania dotychczasowego składu sędziowskiego); II 2008 wybory parlamentarne wygrywa opozycja – 88 miejsc zdobywa Partia Ludowa kierowana przez Asifa Alego Zardariego (męża zabitej wkrótce w zamachu B. Bhutto), 66 - Pakistańska Liga Muzułmańska Nawaza Sharifa; III 2008 na czele koalicyjnego rządu staje członek Partii Ludowej Jusuf Raza Gillani; VIII 2008 w obliczu rozpoczętej przez koalicję rządową procedury impeachmentu (powodem do usunięcia go z urzędu miało być nielegalne wprowadzenie stanu wyjątkowego w listopadzie) prezydent Muszarraf rezygnuje z pełnienia urzędu, obowiązki głowy państwa przejmuje przewodniczący Senatu Mohamed Sumroo; IX 2008 prezydentem wybrany zostaje wdowiec po B. Bhutto Asif Ali Zardari.
URDU LITERATURA, GANDHARA, JAMALI, MANGLA, INDUS, GANDHARY SZTUKA, SHASTRI, SULEJMAŃSKIE GÓRY, DARDYJSKIE JĘZYKI, BAHAWALPUR- Pakistan, (Islamska Republika Pakistanu)...
- JHELUM, miasto w Pakistanie,...
- pakt bagdadzki, układ wojsk. zawarty...