WARUNKI NATURALNE: Kraj górzysto-wyżynny, ponad połowa pow. znajduje się na wys. ponad 2000 m; część wschodnią i środkową zajmują pasma Hindukuszu (najw. szczyt Noszak, 7485 m), obniżające się stopniowo ku zachodowi. Klimat podzwrotnikowy, kontynentalny, suchy (na płd.-zach. skrajnie suchy; w pasmach Hindukuszu - wysokogórski, liczne lodowce); średnia temp. stycznia w Kabulu -3°C, lipca 24,5°C; w Kandaharze (na płd. kraju) analogicznie 6°C i 29°C; średni roczny opad poniżej 400 mm, w górach do 1100 mm; na pustyniach latem burze pyłowe. Gł. rzeki: Amu-daria (graniczna z Turkmenistanem, Uzbekistanem i Tadżykistanem), Kabul, Murghab, Harirud, Helmand, nadto liczne rzeki okresowe. Roślinność pustynna lub półpustynna, w górach stepowa; rzadkie lasy iglaste, nadto dąb twardolistny we wsch. części kraju.
LUDNOŚĆ: 32 grupy etniczne, ok. 43% Pasztunowie, 28% Tadżycy, 9% Uzbecy, 8% Hazarowie, nadto Nuristanczycy, Kazachowie, Beludżowie, Turkmeni, Kirgizi i in. (1994); ok. 12% ludności to koczownicy lub półkoczownicy; 99% wyznawców islamu, w tym 74% sunnici, 25% szyici; wysoki przyrost naturalny (26‰ - 1990), przy równoczesnym stałym odpływie ludności za granicę spowodowanym wojną domową (ok. 1,8 mln uchodźców w Iranie, 1,4 mln - w Pakistanie); 81,8% ludności zamieszkuje na wsi (w dolinach rzek i oazach); średnia gęstość zaludnienia 40 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 42 lata, kobiety 43 lata (wszystkie dane dot. ludności szacunkowe).
USTRÓJ: państwo wyznaniowe, republika islamska; nowa konstytucja przyjęta w 2004; głową państwa prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję (możliwość jednokrotnej reelekcji), który równocześnie jest szefem rządu i powołuje ministrów (zatwierdzanych przez Zgromadzenie Narodowe); były król Zahir nosi honorowy tytuł „ojca kraju” – nie jest on dziedziczny i nie wiąże się z nim żadna władza; dwuizbowe Zgromadzenie Narodowe składa się z Izby Ludowej (Wolesi Jirga), w której skład wchodzi nie więcej niż 249 przedstawicieli wybieranych w wyborach bezpośrednich na 5-letnią kadencję i 102-osobowej Izby Starszych (Meshrano Jirga) – 1/3 jej skłądu pochodzi z rad prowincji (na 4 lata), 1/3 z rad okręgów (na 3 lata), a 1/3 na 5 lat z nominacji prezydenckiej (przy czym połowę parlamentarzystów wskazanych przez prezydenta muszą stanowić kobiety); kobietom przyznano równe prawa wyborcze; zgodnie z konstytucją żadne prawo nie może pozostawać w sprzeczności z islamem, państwo zobowiązane jest do zapewnienia sprawiedliwości społecznej, przestrzegania demokratycznych zasad , poszanowania praw człowieka i godności osobistej, oraz zbudowania jedności narodowej i równości pomiędzy wszystkimi grupami etnicznymi i plemionami; administracyjnie kraj dzieli się na 34 prowincje (velayat).
GOSPODARKA: Słabo rozwinięty kraj rolniczy, ok. 68% ludności zawodowo czynnej trudni się rolnictwem; uprawa pszenicy, jęczmienia, kukurydzy, ryżu, buraków cukrowych, warzyw, winorośli i owoców cytrusowych, sezamu, bawełny, lnu, tytoniu, a także (w warunkach wojennych) opium, jako źródła finansowania zbrojeń; hodowla owiec (zwł. karakułowych), koni, kóz, wielbłądów. Spore zasoby surowców mineralnych, wydobycie gazu ziemnego (ponad połowa wartości eksportu), rud żelaza i miedzi, tradycyjna od stuleci eksploatacja największych w świecie złóż lazurytu; spory przem. włókienniczy (bawełniany i wełniany) oraz rozwinięte rzemiosło (dywany, tkaniny jedwabne, biżuteria, wyroby ze skóry). Sieć komunikacyjna słaba, brak linii kolejowych, zaledwie 19 tys. km dróg kołowych, gł. rolę odgrywa transport juczny.
HISTORIA: Poczynając od VI w. p.n.e obszar wpływów kolejno dynastii perskich, Aleksandra Wielkiego, Arabów, szachów Chorezmu, chanatu uzbeckiego; w XIII-XIV w. zniszczony najazdami mongolskimi. Założycielem zjednoczonego państwa A. był emir Ahmad Szach Durrani, panujący 1747-73, który podporządkował sobie tereny sięgające na wsch. Pendżabu i Kaszmiru, na płd. Beludżystanu, na płn. Amu-darii i na zach. Chorasanu; terytorium to zamieszkiwane było nie tylko przez Afganów, ale także Tadżyków, Uzbeków, Mongołów, Beludżów, Turkmenów; po upadku dynastii Durrani (1818) nastąpił rozpad A. na 4 księstwa: Kabul, Kandahar, Peszawar i Herat - zjednoczone ponownie (z wyjątkiem Peszawaru) za rządów Dost Mohammeda z rodu Barakzajów, który odparł m.in. próbę podporządkowania sobie A. przez Anglię (1838-43); podjęte pod koniec XIX w. kolejne próby narzucenia dominacji angielskiej zakończyły się ustanowieniem (1893) tzw. linii Duranda (odpowiadającej dzisiejszej granicy A. z Pakistanem), w rezultacie znaczna liczba afgańskich Pasztunów znalazła się poza granicami kraju; podczas I woj. świat. A. zachował neutralność (także podczas II); 1919 A. podjął próbę odbicia Pasztunistanu, przekraczając linię Duranda, co wywołało trzecią wojnę ang.-afgańską, w wyniku której A. wycofał się na poprzednie pozycje, zaś W. Brytania uznała niezawisłość A.; 1923 pierwsza konstytucja kraju, z elementami świeckiego sądownictwa; 1946 przystąpienie do ONZ; po wojnie nasiliły się wpływy ZSRR, który popierał roszczenia A. do Pasztunistanu; 1970-73 klęska suszy spowodowała dramatyczne pogorszenie się sytuacji gosp., doszło do wojskowego zamachu stanu (gen. M. Daud Khan); 1978 tzw. rewolucja kwietniowa, inspirowana przez ZSRR, obaliła dyktatora; na czele państwa stanął N.M. Taraki, wprowadzono rządy monopartyjne i szereg instytucji charakterystycznych dla państw komunistycznych (np. wszechwładna tajna policja polit.); 1979 przewrót pałacowy wyniósł do władzy premiera H. Amina, obalonego jeszcze w tym samym roku w wyniku bezpośredniej interwencji ZSRR; zapoczątkowało to 10-letnią wojnę domową, w której armię rządową wspierał interwencyjny korpus sowiecki; wojna przyniosła masowy eksodus ludności A. do Iranu i Pakistanu, gdzie powstały bazy szkoleniowe mudżahedinów (partyzantów), wspierane przez USA, kraje Europy Zach. i kraje arabskie; 1986 Gorbaczow zapowiedział wycofanie wojsk radzieckich, zrealizowane 1988-89, władzę w kraju przejęli mudżahedini (początkowo dzieląc ją z dotychczasowym rządem komunistycznym), jednak spory między nimi przeradzały się często w konflikty zbrojne; 1996 władzę przejęli talibowie (studenci rel. szkół muzułm.), głową państwa ich przywódca Mohammad Omar; w wyniku wojny domowej i interwencji sowieckiej zginęło ok. 1,5 mln ludzi, blisko 5 mln Afgańczyków wyemigrowało; po krótkim okresie pokoju ponowny wybuch wojny domowej na tle religijnym między ortodoksyjnymi talibami a mudżahedinami pochodzenia tadżyckiego; w rękach talibów znalazło się 2/3 terytorium A. (łącznie z Kabulem). Rządy talibów pogłębiły chaos gosp. gospodarczy kraju; 2000 dokonano wyburzenia posągów Buddy liczących ponad 1500 lat. 2001 prawdopodobnie z terenu A. Saudyjczyk Osama bin Laden kierował terrorystycznym aktem zniszczenia wież World Trade Center w Nowym Jorku; wobec odmowy wydania go w X 2001 siły lotnicze USA i W. Brytanii rozpoczęły naloty na bazy wojskowe talibów; równocześnie do ofensywy lądowej przystąpili mudżahedini oraz grupy etniczne niezadowolone z rządów talibów; w ciągu 2 miesięcy talibowie zostali wyparci z Afganistanu (pozostały nieliczne punkty oporu w górach, na granicy z Pakistanem); XII 2001 w Petersbergu (RFN) odbyła się międzynar. konferencja poświęcona przyszłości Afganistanu, na której desygnowano na premiera tymczasowego rządu Hamida Karzaja (pasztuńskiego polityka z klanu Durranich), 2002 wybranego przez Zgromadzenie Narodowe (Loja Dżirga – 1551 delegatów) - prezydentem i 2004 ponownie w wyborach powszechnych; I 2004 Loja Dżirga uchwaliła nową konstytucję (umacniającą władzę Karzaja i Pasztunów); z pomocą zagranicy sytuacja kraju, mocno zniszczonego rządami talibów i wojną, z wolna stabilizuje się; IX 2005 zorganizowano pierwsze w historii kraju wybory parlamentarne i samorządowe (większość kandydatów startowała jako niezależni); V 2006 doszło do gwałtownych antyamerykańskich protestów (najsilniejszych od zakończenia walk z talibami w 2001), w tym samym czasie zaostrzyły się walki w południowej części kraju; VII 2006 dowództwo operacji wojskowych na południu A. przejęły siły NATO<<89452; mimo stałego zwiększania liczby żołnierzy w ramach misji stabilizacyjnej ISAF (polski kontyngent liczy ok. 1,5 tys. żołnierzy) wojna domowa nasila się; po wyborach 2009 za zwycięzcę uznano dotychczasowego prezydenta, Karzaja, który wyraźnie wygrał pierwszą turę (mimo unieważnienia - w wyniku fałszerstw - 1,5 mln oddanych na niego głosów), a drugą odwołano, gdyż wycofał się jego kontrkandydat stwierdzając, że wybory i tak zostałyby sfałszowane.
KALA-I NAW, LEBIEDŹ, TALIBOWIE, TORA BORA, KUNDUZ, NOSZAK, KAFIROWIE, PERSKI JĘZYK, MARGO, KABUL- Afganistan, (Islamskie Państwo Afganistanu)...
- KOH-I-BABA, pasmo górskie w Zach.(...)
- KUH-I BABA, pasmo górskie w zach.(...)