LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 89% Rumuni, 7% Węgrzy, 2% Romowie (Cyganie), ok. 120 tys. Niemców, 67 tys. Ukraińców, nadto Turcy, Serbowie, Bułgarzy, Tatarzy, Słowacy, Żydzi, Polacy; gęstość zaludnienia 90 osób/km2; w miastach ok. 55% ludności; nikły przyrost naturalny pogłębiany emigracją; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 67 lat, kobiety - 73 lata; wyznania: 87% prawosławni, 5% katolicy, 3,5% ewangelicy, 1% grekokatolicy, 0,5% baptyści, nadto ok. 55 tys. muzułmanów i 18 tys. żydów.
USTRÓJ. Republika prezydencka na podstawie konstytucji z 1991; parlament dwuizbowy: Izba Deputowanych (346 czł.) i Senat (143 czł.), kadencja obu izb 5-letnia; głowa państwa (Ion Iliescu od 2001) powoływana w wyborach bezpośrednich, na 5 lat, z możliwością jednorazowej reelekcji; kraj składa się z 40 okręgów (zw. judet) i municypium Bukaresztu.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. górzysto-wyżynne; przez środek kraju łukiem od płn. ku zach. przebiegają dwa pasma górskie młodych gór fałdowych: Karpaty Wsch. (najw. szczyt Pietros 2303 m) i Karpaty Płd. (najw. szczyt Moldoveanu 2543 m); wewnątrz łuku rozległa Wyż. Siedmiogrodzka (zw. też Transylwańską), zajmująca środk. i płn.-zach. część kraju; na płn.-wsch. Wyż. Mołdawska, na płd., między Karpatami Płd. a Dunajem, rozległa Niz. Wołoska, zajmująca 1/3 terytorium R.; na płd.-wsch. między dolnym Dunajem a M.Czarnym historyczna kraina Dobrudża, z dwoma niewielkimi masywami starych gór (wys. do 467 m); klimat umiarkowany ciepły, w górach chłodny i wilgotny, na Niz. Wołoskiej ciepły suchy; średnia temp. lipca na nizinach 22-23C, w górach (na wys. 900 m) 15-16C; stycznia analogicznie -3C na Niz. Wołoskiej, -4 do -7C w górach; średni roczny opad: 300-400 mm nad M.Czarnym, 450-600 mm na nizinach, 1000-1400 w górach; rzeki R. należą do zlewiska M. Czarnego, gł. za pośrednictwem Dunaju (w granicach R. ok. 1075 km), który wyznacza granicę z Serbią, Bułgarią i Ukrainą; najw. dopływy Dunaju: Prut (graniczny z Mołdawią i Ukrainą), Seret, Aluta, Jałomica, Vedea, Temesz oraz (za pośrednictwem Cisy) Marusza i Samosz; przy ujściu Dunaju do M.Czarnego szeroka, zabagniona delta o pow. 4,3 tys. km2; liczne niewielkie jeziora polodowcowe w Karpatach; na wybrzeżu jez. lagunowe, najw. Razim (pow. 394 km2); w górach i na wyżynach oraz w dolinach rzek lasy liściaste, gł. bukowo-dębowe (łącznie zajmują 24,7% pow. kraju); na nizinach resztki roślinności stepowej wypartej obecnie przez użytki rolne; w delcie Dunaju roślinność bagienna i najw. w Europie skupisko ptactwa błotnego (ok. 300 gat.); w górach żyje niedźwiedź brunatny, ryś, kozice; 13 parków narodowych.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy, od połowy lat 80. przeżywający znaczne trudności gosp., m.in. z powodu błędów centralnego planowania, nieefektywności państwowego przem. i rolnictwa, następnie (po 1989) wskutek rozpadu RWPG, braku kapitałów i koncepcji rozwojowej; najniższy (przed Albanią) produkt krajowy brutto na 1 mieszk. w Europie; spore zasoby surowców mineralnych; wydobycie ropy naft. w rejonie Ploeszti i Piteşti (malejące ze względu na wyczerpywanie się złóż), gazu ziemnego, węgla kam. i brunatnego, lignitów, rud manganu, cynku, ołowiu, żelaza, miedzi, chromu, boksytów, rtęci, złota i srebra; nadto kamieniołomy granitów, bazaltu, wapieni, marmurów; rozwinięte hutnictwo żelaza i metali kolorowych, rafinerie ropy naft., fabryki taboru kolejowego i maszyn dla górnictwa; także przem. chemiczny, elektromaszynowy, drzewny, celulozowo-papierniczy, cementowy, włókienniczy, spoż., skórzany, porcelanowo-fajansowy, montownie samochodów; rolnictwo w 85% w rękach chłopskich (do 1990 z ograniczeniem wielkości gospodarstw prywatnych do 10 ha), zatrudnia ok. 21% ludności zawodowo czynnej; uprawa pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, owsa, buraków cukrowych, ziemniaków, słonecznika, soi, konopi, tytoniu, rozwinięte warzywnictwo (pomidory, groch, fasola, bakłażany, papryka) i sadownictwo (winorośl, śliwy i jabłonie); hodowla trzody chlewnej, owiec i bydła; do końca lat 80. spore znaczenie turystyki (liczne kąpieliska nad M. Czarnym, m.in. Mamaja, Konstanca, Mangalia, Eforie, atrakcją także słynne monastyry mołdawskie, delta Dunaju); niewielka skala inwestycji zagr., gł. kapitał franc. i niem.; słaba sieć komunikacyjna i telekomunikacji; rozwinięta sieć gazociągów, rurociągów; spore znaczenie żeglugi na Dunaju i Prucie (gł. porty rzeczne: Tulcza, Gałacz, Braiła); gł. port morski - Konstanca, porty lotnicze m.in. w Bukareszcie, Timişoarze, Jassach, Konstancy, Klużu, Oradei; instytucją naukową Akad. Rumunii, nadto 2 akad. specjalistyczne (nauk roln. i leśnych oraz medyczna); 7 uniw. (najstarszy w Jassach, zał. 1860), 4 politechniki, kilkanaście innych szkół wyższych; 14 centralnych instytutów nauk.-badawczych.
HISTORIA R. do poł. XIX w. (do czasu scalenia w jedno państwo) Mołdawskie Księstwo, Wołoszczyzna, Siedmiogród; pierwsze koncepcje zjednoczeniowe wysunął w XVI w. Michał Waleczny, ich spełnienie nie było jednak możliwe ze względu na dominację tur. na Płw. Bałkańskim; dopiero osłabienie Turcji w wyniku wojen z Rosją w połowie XIX stulecia pozwoliło 1856 (na mocy traktatu paryskiego) na ustanowienie międzynar. protektoratu (Rosji, Francji, W. Brytanii, Turcji, Sardynii, Austrii i Prus) nad Mołdawią i Wołoszczyzną, przekształconymi 1858 na konferencji paryskiej w Zjednoczone Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny (z odrębnymi rządami, parlamentami i panującymi); 1859 wybór księcia A.I.Cuzy na panującego w obu księstwach doprowadził 1861 do faktycznego zjednoczenia kraju, ustanowiono jeden parlament i rząd, proklamowano księstwo Rumunii uznane przez mocarstwa eur.; 1863 rząd M. Kogălniceanu zaczął liberalne reformy (m.in. uwłaszczenie chłopów, poszerzenie praw wyborczych, sekularyzacja dóbr klasztornych), które doprowadziły do zawiązania przeciw Cuzie spisku i zmuszenia go 1866 do abdykacji; tron objął Karol I z dynastii Hohenzollern-Sigmaringen (panującej w R. do 1947), który wprowadził nową konstytucję narzucającą chłopom b. trudne warunki dzierżawy ziemi; 1877-78 podczas wojny ros-tur. R. proklamowała niepodległość, a następnie wystąpiła po stronie Rosji, zyskując płn. Dobrudżę odebraną Turkom (ale tracąc na rzecz Rosji Besarabię); 1881 R. ogłosiła się królestwem, odtąd liczne dyplomatyczne starania o przyłączenie austr.-węg. Siedmiogrodu, gdzie prowadzono politykę madziaryzacji; 1888 i 1907 - powstania chłopskie z powodu trudnych warunków bytowych; 1913 podczas drugiej wojny bałkańskiej R. zdobyła płd. Dobrudżę (odebraną Bułgarii); w I woj. świat. R. wystąpiła po stronie Ententy, zyskując (przy ciężkich stratach wojskowych i przejściowej okupacji niem. i austr.) płn. Bukowinę, wsch. część Banatu, Siedmiogród i Besarabię (uznane międzynar. traktatami z Saint-Germain-en-Laye 1919, Neuillly-sur-Seine 1919 oraz Trianon 1920); w konsekwencji obszar państwa wzrósł dwukrotnie; 1921 przeprowadzono reformę rolną, rządy sprawowali po wojnie gł. liberałowie; w latach 30. znaczną pozycję uzyskała profaszystowska Żelazna Gwardia; 1938 rządy przejął Karol II, który rozwiązał partie polit. i parlament; 1940 naciski ZSRR zmusiły R. do przekazania mu Besarabii i płn. Bukowiny, oddano też Węgrom płn. Siedmiogród, a Bułgarii płd. Dobrudżę; król abdykował na rzecz swego syna Michała I, który przekazał władzę ugrupowaniom faszystowskim z marszałkiem Antonescu na czele; 1941 R. przystąpiła do wojny po stronie państw osi; 1943 z inicjatywy komunistów i socjaldemokratów zawiązał się podziemny Patriotyczny Front Antyhitlerowski (przekształcony później w Blok Nar.-Demokratyczny), który po klęsce Niemców pod Kiszyniowem i Jassami i wobec zbliżających się oddziałów Armii Czerwonej doprowadził VIII 1944 do wybuchu powstania antyhitlerowskiego w Bukareszcie, obalenia dyktatury Antonescu i wypowiedzenia wojny Niemcom; 1945-47 pod naciskiem sowieckim powołano sympatyzujący z komunistami rząd (premier P. Groza, przywódca partii chłopskiej); w następstwie sfałszowanych wyborów komuniści zyskali przewagę w parlamencie, rozwiązano opozycyjne partie polit. oraz spowodowano abdykację Michała I; XII 1947 proklamowano Rumuńską Republikę Ludową, uchwalono nową konstytucję przewidującą nacjonalizację przemysłu, banków i komunikacji, R. weszła w skład tzw. obozu państw socjalistycznych; 1949 przystąpiła do RWPG, 1955 do Układu W-wskiego i ONZ; 1965 zmieniono nazwę na Socjalistyczna Republika R.; w ramach systemu monopartyjnego władzę sprawował (do 1965) G. Gheorghiu-Dej, następnie (do 1989) N. Ceauşescu; w ramach centralnej gospodarki planowej forsowano intensywny rozwój przem., zwł. ciężkiego, przeprowadzono kolektywizację wsi; wieloletnie rządy Ceauşescu miały na tle całego obozu wybitnie autokratyczny charakter; przy mniejszej zależności w polityce zagr. od ZSRR (po 1967 utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem, 1968 odmowa udziału w interwencji w Czechosłowacji, utrzymywanie dobrych kontaktów z Chinami), w polityce wewn. stosowano bezwzględny terror policyjny wobec wszelkich przejawów opozycji (wszechmocną pozycję osiągnęła tajna policja polityczna Securitate), połączony z głęboką izolacją społeczeństwa od zagranicy; do monstrualnych rozmiarów doprowadzono kult Ceauşescu, zw. conducatorem (wodzem narodu); we władzach partii komunistycznej prym wiedli członkowie rodziny dyktatora (żona i syn); realizowano kosztowne akcje przesiedleń ludności i wyburzeń (np. zabytkowych dzielnic Bukaresztu), a jednocześnie kraj pogrążał się w kryzysie gosp.; XII 1989 rozruchy w Timişoarze przekształciły się szybko w zbrojne powstanie (walki z Securitate), po opanowaniu Bukaresztu pospiesznie zebrany doraźny trybunał wojskowy skazał Ceauşescu i jego żonę Elenę na śmierć, wyrok wykonano natychmiast; władzę przejął Front Ocalenia Nar., z Ionem Iliescu na czele, wybranym 1991 prezydentem; 1993 R. została (nie bez zastrzeżeń, ze względu na szykany wobec mniejszości węg. oraz powtarzające się pogromy Romów) przyjęta do Rady Europy; trudna sytuacja gosp.: produkcja przem. spadła do 1996 o blisko 50% (w porównaniu z 1989), podobnie niekorzystne wyniki odnotowuje rolnictwo; prywatyzacja objęła tylko mniejsze zakłady; napływ kapitału zagr. i międzynar. pomocy ograniczony, m.in. niestabilną sytuacją polit.; ok 42% ludności żyje poniżej granicy ubóstwa; wybory 1996 przyniosły zwycięstwo koalicji centroprawicowej pn. Konwencja Demokratyczna jednoczącej siły proreformatorskie (gł. liberałów i chadecję) z E. Constantinescu na czele; przeprowadzenie zmian okazało się jednak trudne ze względu na opór społ. (m.in. strajki górników), znaczące koszty i ograniczony napływ kapitału zagr.; 2000 zwycięstwo w wyborach parlamentarnych Rum. Partii Demokracji Społ. (postkomuniści); klęska rządzącej (1996-2000) chadecji, która w efekcie licznych skandali korupcyjnych, zaniechania reform i sporów w ogóle nie weszła do parlamentu; kandydat postkomunistów Ion Iliescu także zwycięzcą w wyborach prezydenckich; 2001 parlament R. przyjął m.in. ustawę o zwrocie nieruchomości znacjonalizowanych po wojnie; w polityce zagr. R. podpisała III 2003 wraz z sześcioma innymi państwami (Bułgarią, Estonią, Litwą, Łotwą, Słowacją i Słowenią) traktat akcesyjny do NATO, stając się w III 2004 członkiem sojuszu; poczyniła także starania o przyjęcie do Unii Eur., uzyskując zapowiedź akcesji 2007 (wraz z Bułgarią); swego rodzaju sensacją było ujawnienie 2003 przez kanadyjską korporację, prowadzącą badania geologiczne w Rumunii, odkrycia wielkich złóż złota (najw. znalezionych od 2 tys. lat na Ziemi); lokalizacji nie ujawniono; na 2006 rok planowane jest rozpoczęcie eksploatacji; w wyborach prezydenckich XII 2004 zwyciężył Trajan Basescu, b. mer Bukaresztu, lider prawicowego sojuszu Prawda i Sprawiedliwość; premierem został biznesmen Calin Tariceanu, którego gł. celem politycznym było przeprowadzenie reform pozwalających Rumunii na przystąpienie do UE; I 2007 Rumunia została członkiem UE; po przystąpieniu do UE konflikty polityczne między premierem a prezydentem uległy zaostrzeniu (kwestia wcześniejszych wyborów, wycofania wojsk z Iraku, prezydenckich reform uderzających w część polityków); IV 2007 premier Tariceanu utworzył nowy gabinet, w którym nie znaleźli się przedstawiciele prezydenckiej Partii Demokratycznej (Partię Liberalną premiera poparli socjaliści), następnie przegłosowano w parlamencie wniosek o zawieszeniu prezydenta w pełnieniu obowiązków pod zarzutami naruszenia konstytucji i nadużycia władzy (wywieranie nacisków na sędziów, podsłuchiwanie ministrów, tworzenie politycznej niestabilności w kraju); prezydent Traian Basescu odmówił złożenia urzędu, o pozostawieniu go na stanowisku zadecydowali Rumuni w referendum (przy 44-procentowej frekwencji 74% opowiedziało się przeciwko pozbawieniu go prezydentury). 2009 rozpad dotychczasowej koalicji rządowej, reelekcja Basescu niewielką większością głosów.
KAROL II, BAŁKAŃSKA ENTENTA, ANTONESCU Ion, CEAUSESCU Nicolae, FOKSZANY, DOBRUDŻA, CZARNE MORZE, BUZĂU, GAŁACZ, ALUTA