WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. urozmaicone, z przewagą terenów górzystych; na płn. równiny stanowiące część Wyż. Naddunajskiej, przechodzące na wsch. w Wyż. Dobrudży; na płd. od równin rozciągnięte równoleżnikowo pasma Bałkanu (Starej Płaniny) z najw. szczytem Botew (2376 m); dalej na płd. pas obniżeń międzygórskich z tektonicznymi kotlinami Karłowską, Kazanłycką, Sliweńską; w części płd.-zach. kraju stary masyw górski Rodopów i dwa strome pasma górskie Riła (z najw. szczytem w B. - Musała 2925 m) oraz Pirin; po stronie płd.-wsch. kraju Niz. Górnotracka, z niewysokimi wzniesieniami górskimi Sakar, Strandża. Klimat na płn. równinach umiarkowany ciepły, suchy; w części płd. i nad M. Czarnym podzwrotnikowy, kontynentalny; w górach strefy klimatyczne; średnia temp. lipca na płn. i nad M. Czarnym 23°C, na płd. 25°C, w górach 18°C; stycznia na płn. -3°C, w górach -6°C, na płd. i nad M. Czarnym 2°C; średni roczny opad na równinach 450-600 mm, w górach do 1200 mm. Rzeki należą do zlewisk M. Czarnego i M. Egejskiego; najw. Dunaj (471 km w granicach B.), z dopływami: Łom, Ogosta, Iskyr, Osym, Jantra; nadto Marica (z Tundżą i Ardą), Mesta, Struma; jezior niewiele, gł. słone, o charakterze lagunowym, przy wybrzeżu M. Czarnego, najw. Burgaskie (pow. 27,6 km2), Warneńskie, Mandreńskie, Atanasowskie; w Rodopach ok. 300 niewielkich jezior polodowcowych; na rz. Iskyr wielki zbiornik zaporowy (30 km2). Lasy zajmują 34,9% pow. kraju; do wys. 1000 m przeważają dębowe, wyżej bukowe i bukowo-jodłowe, powyżej 2000 m świerkowe, kosodrzewina, łąki alpejskie; na równinach zarośla krzewiaste typu sziblak (zrzucające liście na zimę), w Dobrudży roślinność stepowa; ze świata zwierząt na płd. m.in. żmije zygzakowate, jadowite pająki, żółwie greckie, pelikany; kilka parków nar., najw. Witosza.
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 85,3% Bułgarzy, 8,5% Turcy, 2,6% Romowie, 2,5% Macedończycy, 0,3% Ormianie; wyznania szacunkowo: 88% prawosławni, 9% muzułmanie, nadto katolicy, żydzi, protestanci, grekokatolicy (do 1989 ponad 60% ludności deklarowało bezwyznaniowość); gęstość zaludnienia 69 osób/km2; miasta zamieszkuje 68% ludności; przyrost naturalny ujemny (-0,4‰); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 68 lat, kobiety 75 lat; po roku 1990 wysoka emigracja związana z trudną sytuacją ekon. (do 1994 wyjechało 411 tys. osób).
USTRÓJ. Republika, na podstawie konstytucji z 1991; głową państwa prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat; parlament jednoizbowy, 240 posłów wybieranych na 4 lata; system rządów wielopartyjny (gł. znaczenie ma Unia Sił Demokratycznych i postkomunistyczna B. Partia Socjalistyczna); kraj dzieli się pod względem adm. na 9 okręgów (obłasti).
GOSPODARKA. Kraj słabo rozwinięty; przejście do gospodarki rynkowej w latach 90. przyniosło ostry kryzys gosp. wyrażający się spadkiem produktu krajowego brutto o 50%; recesja objęła przede wszystkim przem. ciężki, maszynowy, elektromaszynowy, chem., spoż.; bogactwa naturalne o niewielkiej zasobności złóż; wydobywa się węgiel brunatny, ropę naft. i gaz ziemny, rudy żelaza, cynku, ołowiu, miedzi, manganu, chromu; cenne i bardziej zasobne złoża surowców budowlanych i ceramicznych; z przem. przetwórczego gł. znaczenie ma hutnictwo żelaza i metali kolorowych, produkcja taboru kolejowego, samochodów ciężarowych, tramwajów, wózków akumulatorowych i spalinowych, traktorów i maszyn roln., maszyn górniczych, obrabiarek, maszyn liczących i biurowych, przyrządów pomiarowych, telewizorów; przem. petrochem. oparty na surowcach importowanych, chem. ukierunkowany na produkcję tworzyw sztucznych, nawozów, leków i kosmetyków (1 miejsce w świecie w produkcji olejku różanego); tradycyjnie rozwinięty przem. włókienniczy, garbarstwo, spożywczy, zwł. młynarstwo, olejarstwo, przetwórstwo owoców i warzyw, winiarstwo, browarnictwo. Całość przemysłu do 1990 roku w rękach państwa, wg zasad gospodarki centralnie sterowanej; proces prywatyzacji przebiega opornie, zacofanie technologiczne i skurczenie się ros. rynku zbytu (gdzie B. kierowała 80% eksportu) oraz państw b. RWPG, to jedna z gł. przyczyn trudności ekonomicznych. Rolnictwo do chwili zmiany ustroju w 97% skolektywizowane; od 1992 postępuje parcelacja areału państwowego oraz rozdrabnianie kombinatów roln. na mniejsze, samofinansujące się gospodarstwa, z udziałami pracowniczymi; aż 56% pow. kraju to użytki rolne; uprawa pszenicy (zajmuje 54% areału), nadto kukurydzy, jęczmienia, żyta, roślin pastewnych, lucerny, tytoniu, bawełny, słonecznika, konopii, papryki, pomidorów, oliwki, drzew owocowych (brzoskwini, moreli, jabłoni, śliw, mandarynek), arbuzów, melonów, winorośli, herbaty, lawendy, róż, mięty. W wyniku przemian ustrojowych i spadku poziomu nawożenia gleb rolnictwo B. przeżywa ostry kryzys; ważnym działem gosp. B. pozostaje turystyka opierająca się na rozległej bazie hotelowej, zwł. nad M. Czarnym (gł. msc. Warna, Burgas, Nesebyr, Złote Piaski, Albena, Słoneczny Brzeg, Pomorie, Sozopol) oraz w Rodopach i Bałkanie, przy czym wojna w Jugosławii oraz chaos gospodarczy ograniczyły znacznie liczbę gości (w 2003 roku - 7,7 mln osób). Sieć komunikacji kolejowej rzadka (zelektryfikowana w 70%), dominują linie jednotorowe; dróg kołowych gęstsza (33 km/100 km2); w handlu zagr. spore znaczenie transportu morskiego; gł. porty: Warna, Burgas, Bałczik, Pomorie, Nesebyr oraz Ruse na Dunaju; flota handlowa łącznej nośności 1,4 mln BRT; międzynar. porty lotnicze w Sofii, Burgas i Warnie. Gł. instytucją nauk. Bułg. Akad. Nauk, kierująca 11 centrami badawczymi; nadto 3 uniw., najstarszy w Sofii (zał. 1888), 27 innych wyższych uczelni.
HISTORIA. Terytorium zamieszkane od II tysiąclecia p.n.e przez plemiona Traków, Scytów i Daków; ok. VII w. p.n.e. na wybrzeżu M. Czarnego zakładali swe kolonie Grecy; w I w. p.n.e. kraj podbili Rzymianie, zakładając tu prowincje Mezji (15 p.n.e.) i Tracji (46 n.e.), od 395 podległe cesarstwu bizantyjskiemu; w VI i VII w. napływ plemion słowiańskich, 680 podbitych przez koczowniczy lud turecki Protobułgarów, którzy utworzyli tu silne państwo ze stol. w Plisce, a następnie ulegli slawizacji; państwo to podbiło Trację i Macedonię, docierając w podbojach 814 do Serbii i tworząc zagrożenie dla Bizancjum, z którym zaczęły się długotrwałe wojny; 863 przyjęto chrześcijaństwo, wprowadzono też w wyniku działalności uczniów Cyryla i Metodego piśmiennictwo cerkiewnosłowiańskie; 913 car B. Symeon oblegał nawet Konstantynopol, 919 ustanowił autonomiczny Kościół bułgarski, co nie zapobiegło coraz silniejszym wpływom kultury bizantyjskiej; 1014-18 ces. Bazyli II pokonał wojska bułg. cara Samuela i podporządkował sobie B. całkowicie; 1187 bojarzy Jan i Piotr Asenowie doprowadzili do odzyskania niepodległości, powstało tzw. drugie państwo bułgarskie (ze stol. w Tyrnowie), które 1363 uległo rozpadowi na księstwa Tyrnowskie i Widyńskie, oba podbite 1396 przez Turcję; niewola tur. trwała 5 stuleci, rycerstwo bułg. wytępiono, ziemię rozdano tur. urzędnikom, kościół podporządkowano patriarsze w Konstantynopolu; powstania niepodległościowe 1598, 1686, 1737, 1876 zakończyły się niepowodzeniem; to ostatnie (wśród przywódców m.in. Ch. Botew i W. Lewski), stłumione krwawymi rzeziami przez Turków, stało się jedną z przyczyn wojny 1877-78 Turcji z Rosją rozciągającą swój protektorat nad prawosławiem; porażka Turcji, w myśl postanowień traktatu w San Stefano, pozwoliła na odrodzenie państwa bułg. i to w granicach sięgających M. Egejskiego, wkrótce ograniczonych przez kongres berliński (1878) - zdominowany przez państwa eur. zaniepokojone rosnącymi wpływami Rosji - do małego księstwa obejmującego B. płn. (z Aleksandrem I. Battenbergiem na tronie); część płd. zw. Rumelią Wschodnią i Macedonia pozostały jeszcze w rękach tur.; dopiero powstanie nar. 1885 pozwoliło Battenbergowi przyłączyć do księstwa te tereny; 1908 B. stała się niepodległym carstwem, z Ferdynandem I Koburgiem na tronie; 1912 w przymierzu z Serbią, Grecją i Czarnogórą B. rozpoczęła wojnę z Turcją, zakończoną 1913 klęską i utratą Macedonii; w I woj. świat. B. wzięła udział po stronie państw centralnych, tracąc na mocy traktatu z Neuilly (1919): Trację na rzecz Grecji (a tym samym dostęp do M. Egejskiego), część Dobrudży (włączoną do Rumunii) i część Macedonii (przyłączoną do Serbii); 1923 wybuchło komunistyczne powstanie kierowane przez G. Dymitrowa, po którego stłumieniu do władzy doszły ugrupowania skrajnie prawicowe; po wybuchu II woj. świat. B. początkowo deklarowała neutralność, 1941 przystąpiła do osi Rzym-Berlin-Tokio, zajmując tereny utracone po I woj. świat.; 1944 Niemcy zostali wyparci przez Armię Czerwoną, B. opowiedziała się po stronie aliantów, a po zakończeniu wojny władzę objęli komuniści z G. Dymitrowem na czele; przeprowadzono reformę rolną, znacjonalizowano przemysł i banki, na mocy konstytucji wzorowanej na radzieckiej ustanowiono Bułgarską Republikę Ludową (1947), przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa i rozbudowy przem. ciężkiego wg zasad centralnie sterowanej gospodarki planowej, B. stała się czł. RWPG; po śmierci Dymitrowa (1949) I sekretarzem został W. Czerwenkow, w aparacie partyjnym B. przeprowadzono stalinowskie czystki, nasilono represje wobec ludności, złagodzone po objęciu władzy 1954 przez T. Żiwkowa; 1955 B. przystąpiła do Układu Warszawskiego i stała się czł. ONZ, zajmując w obozie państw socjalistycznych miejsce szczególnie wiernego sojusznika ZSRR; 1985 wobec niezadowolenia społ. podsycano nastroje nacjonalistyczne wobec mniejszości tur.; przeprowadzona w latach 1985-89 przymusowa asymilacja objęła ok. 1 mln obywateli (zmiana imion i nazwisk), ok. 9 tys. jej przeciwników trafiło do więzień; 1989 Żiwkow został zmuszony do ustąpienia (1992 skazany na 7 lat więzienia), wprowadzono wielopartyjny system rządów, 1991 - nową konstytucję, przyjęto nazwę Republika B.; b. car Symeon II zabiegał o restytucję monarchii; w latach 90. B. zadeklarowała chęć przystąpienia do NATO i Unii Europejskiej, rozpoczęła reformę gospodarki w myśl wskazań MFW, uzyskała redukcję zadłużenia sięgającego 8 mld dol. o ponad połowę. 2001 rządząca od czterech lat prawicowa Unia Sił Demokratycznych (SDS) przegrała wyraźnie wybory parlamentarne, w których zwyciężyli zwolennicy b. cara Symeona II (Ruch Narodowy Symeon II), zdobywając ponad 40% głosów; VII 2001 b.car Symeon II objął stanowisko premiera; wybory prezydenckie przyniosły sukces postkomuniście Georgi Pyrwanowowi z Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (o jego zwycięstwie zadecydowało poparcie mniejszości tureckiej, boleśnie doświadczonej reformami gosp. poprzedniej ekipy); tym samym B. posiada oryginalny układ polit: b. car - premierem, b. komunista - prezydentem; rząd Symeona osiągnął do końca 2003 wzrost gosp. na poziomie 4,8%, bezrobocie spadło z 19 do 13%, inflacja do 3,5%; III 2004 B. została przyjęta do NATO; w wyborach parlamentarnych latem 2005 zwyciężyła nieznacznie Koalicja na rzecz Bułgarii z postkomunistyczną Bułgarską Partią Socjalistyczną (BSP) na czele, która uformowała rząd koalicyjny w sojuszu z Ruchem Nar. Symeona II i tur. Ruchem na rzecz Praw i Swobód (DPS); premierem został lider BSP Siergiej Staniszew; I 2007 Bułgaria stała się członkiem UE. 2008 UE wstrzymała przekazanie części unijnych funduszy pomocowych ze względu na powszechną korupcję; 2009 w wyborach parlamentarnych sukces odniosła centrowa partia mera Sofii (wcześniej oficera straży pożarnej, ochroniarza Żiwkowa i szefa policji), Bojko Borysowa, który utworzył rząd mniejszościowy; demokratyczność wyborów wzbudziła zastrzeżenia obserwatorów OBWE (m.in. kupowanie głosów - np. za kurczaka); 2011 w wyborach prezydenckich zwyciężył Rosen Plewnelijew.
MACEDONIA, BAŁKAŃSKI PÓŁWYSEP, POMACY, STAMBOLIJSKI, KAZANŁYK, WRACA, BŁAGOJEW Dimityr, PLISKA, MAJEWSKI, WIDIN