Libijska Arabska Dżamahirijja Ludowo-Socjalistyczna
LUDNOŚĆ w 89% arabska, nadto Berberowie, czarni Afrykanie, oraz ok. 800 tys. zatrudnianych cudzoziemców, gł. Egipcjan; jeden z rzadziej zaludnionych krajów świata - 3 osoby/km2; w miastach zamieszkuje 70% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 60 lat, kobiety - 64 lata; 36% analfabetów; dominujące wyznanie: muzułmanie sunniccy 97%.
USTRÓJ: islamska republika ludowo-socjalistyczna (od 1969); na podstawie konstytucji z 1977 rolę parlamentu pełni Powszechny Kongres Ludowy, złożony z przedstawicieli 178 lokalnych zgromadzeń lud. oraz organizacji masowych (związki zawodowe itp.); na czele Kongresu stoi 5-osobowy Sekretariat Generalny z sekretarzem generalnym na czele oraz 22-osobowy Generalny Komitet Ludowy (rząd), także kierowany przez sekretarza generalnego; praktycznie dyktatorskie rządy płk. Muammara Kaddafiego, pełniącego funkcję sekretarza generalnego; obowiązuje prawo wyznaniowe islamu (od 1994 szariat); partie polit. nie istnieją; kraj dzieli się na 3 prowincje i 10 guberni (muhafaz).
WARUNKI NATURALNE. Terytorium w większości zajmuje Pustynia Libijska, leżąca w obrębie Sahary; jest to płaskowyż, z rozległymi kotlinami i starymi masywami wulkanicznymi; w części płd. wulkaniczny masyw Tibesti, z najw. szczytem Bette (2286 m); w części płd.-wsch. rozległe obniżenie tektoniczne; wybrzeże przeważnie nizinne, w części wsch. płaskowyż Al-Dżabal al Achdar o stokach stromo opadających ku morzu; linia brzegowa słabo rozwinięta z jedną zatoką Wielkiej Syrty; klimat zwrotnikowy skrajnie suchy, na wybrzeżu podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego; na większości obszaru roczny opad poniżej 25 mm; średnia temp. lipca na wybrzeżu 24-27oC, w głębi kraju do 35oC; analogicznie stycznia na wybrzeżu 12-14oC, w głębi kraju 18oC; maksymalna odnotowana temp.: 57,8oC w El-Azizija (Trypolitania); duża amplituda dobowa temperatury; latem gorące suche wiatry: ghibli i chamsin, niosące wielkie ilości pyłów i piasków; brak stałych rzek; liczne suche doliny (uedy) wypełniające się wodą tylko w porze deszczowej; znaczne zasoby wód podziemnych, w miejscach ich płytszego występowania oazy; roślinność pustynna i półpustynna, z wyjątkiem wybrzeży; lasy zajmują 0,4% powierzchni, użytki rolne 8,8%.
GOSPODARKA. Kraj o najwyższym w Afryce Płn. dochodzie na głowę ludności, , pochodzącym ze sprzedaży ropy naftowej (2. miejsce w Afryce, po Nigerii, wśród eksporterów - 2003), wydobywanej w płn.-wsch. części kraju; nadto wydobycie gazu ziemnego, gipsu i soli kamiennej; rafinerie ropy naft., przem. chemiczny, włókienniczy, materiałów budowlanych, skórzany, odzieżowy, spożywczy; uprawa palmy daktylowej, drzew cytrusowych, oliwek, migdałowca, figowca, winorośli, orzeszków ziemnych, jęczmienia i pszenicy; zbiory dziko rosnącej trawy alfa; hodowla kóz, owiec, osłów, mułów, wielbłądów; znaczące rybołówstwo morskie; w części płn. kraju niezła sieć dróg; znaczne wydatki na zbrojenia (ok. 1,5 mld dol. rocznie), także na budowane przez firmy bryt. i jap. zakłady odsalania wody morskiej i rurociągi doprowadzające wodę z zasobów podziemnych do rejonów suchych.
HISTORIA. Terytorium L. zamieszkiwały pierwotnie plemiona berberyjskie; od VIII w. p.n.e. powstawały tu kolonie fenickie, a następnie greckie; Grecy określali nazwą L. całą Afrykę, później obszar Afryki Płn. (na zachód od Egiptu po zat. Wielkiej Syrty); w V w. p.n.e. tereny zajęte przez Kartaginę; podbite 106 p.n.e. przez Rzymian, którzy założyli tu dwie prowincje: Trypolitanię i Cyrenajkę; w VII w. ziemie zajęte przez Arabów, włączone do kalifatu Omajjadów, następnie Abbasydów; w IX w. rządy dynastii Aghlabidów, w X w. - Fatymidów; w XII w. podział terytorium: część wsch. (Cyrenajka) we władzy Egiptu, część zach. (Trypolitania i Fazzan) w rękach władców tunezyjskich; od XVI w. w składzie imperium osmańskiego, ze znaczną autonomią, zwł. w okresie dynastii Karamanły (1711-1835); 1911-12 podczas wojny wł.-tur. obszar zajęty przez Włochy, przekształcony 1934, mimo licznych buntów ludności, w kolonię; podczas II woj. świat. teren walk aliantów (w tym polska Brygada Strzelców Karpackich) z armiami niem. i włoskimi; 1947 w traktacie pokojowym Włochy zrzekły się roszczeń; 1951 proklamowanie niepodległości w formie królestwa, złożonego z Cyrenajki, Trypolitanii i Fezzanu, z emirem Cyrenajki Idrisem I na tronie; czł. Ligi Państw Arabskich (od 1953), ONZ (od 1955), OJA (od 1963); od 1961 zmiany społeczne pod wpływem rozpoczęcia eksploatacji złóż ropy naft.; 1969 pucz wojskowy pod przywództwem płk. M. Kaddafiego, obalenie monarchii, proklamowanie republiki (faktycznie dyktatury); 1971 nacjonalizacja przem. naft., usunięcie niemal wszystkich Włochów (ok. 40 tys.) i konfiskata ich majątków, ogłoszenie "islamskiej rewolucji kulturalnej"; rządy monopartii Socjalistycznego Związku Arabskiego, częste próby stworzenia federacji z innymi państwami egipskimi (Egipt, Syria, Sudan, Tunezja, Maroko); od 1973 konflikt z Czadem o graniczne terytorium Aozu, rozstrzygnięty 1994 przez Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w Hadze na korzyść Czadu; 1977 krótka wojna z Egiptem, po porażce wzniesienie wzdłuż granicy zasieków; 1979 zakończony niepowodzeniem desant wojsk. w celu udzielenia pomocy Idi Aminowi w Tanzanii, a rezultacie konieczność spłacenia okupu w wys. 20 mln dol. za 2000 żołnierzy ujętych do niewoli; 1980 próba destabilizacji sytuacji w Tunezji (zamach na Burgibę); 1981-86 konflikt z USA o wielkość strefy przybrzeżnej na wodach Syrty; w polityce zagr. programowy antyimperializm, wyrażający się m.in. wspieraniem ruchów terrorystycznych (np. obozy szkoleniowe ) oraz bezpośrednimi akcjami (np. wysadzenie samolotu pasażerskiego nad Lockerbie); L. jest aktywnym czł. Ligi Państw Arabskich; sankcje gosp. ONZ (zamrożenie majątku zagranicznego, wprowadzenie embarga na eksport ropy naft.), a w ich rezultacie kłopoty ekonomiczne kraju sprawiły, że Kaddafi wydał (2000) sądom bryt. terrorystów posądzanych o spowodowanie katastrofy nad Lockerbie; wysokie dochody z eksportu ropy naft. pozwalają dyktatorowi na utrzymanie w kraju względnego dobrobytu, mimo b.wysokich wydatków na zbrojenia (L. posądzana jest o produkcję broni chem. i jądrowej); po zamachu na wieże WTC w Nowym Jorku (IX 2001) zaskakująca deklaracja gotowości udzielenia USA pomocy; w ślad za tym liczne kroki zmierzające do zdjęcia z Libii odium państwa terrorystycznego, m.in. 2003 podpisanie zobowiązania o wypłaceniu blisko 3 mld dol. odszkodowań rodzinom ofiar zamachu nad Lockerbie oraz dalszych kilkudziesięciu milionów dol. rodzinom ofiar zamachu na samolot franc. linii UTA (zestrzelony 1989 nad Nigrem; zginęło 170 osób); Libia zgłosiła też oficjalnie rezygnację z broni masowego rażenia i dopuściła na swoje terytorium kontrolerów MAEA; nadto Kaddafi zaprosił do Libii szefów Amnesty International oraz wezwał (za pośrednictwem syna) dysydentów do powrotu do kraju, obiecując m.in. Żydom wypędzonym 1969 zwrot ich majątków; równolegle Kaddafi wszczął posunięcia denacjonalizacyjne obejmujące sektor publiczny (banki, lotniska, koleje, ropę naftową), dążąc do otwarcia gospodarki libijskiej na świat; IX 2003 Rada Bezpieczeństwa ONZ uchyliła sankcje wobec Libii, w ślad za nią 2004 USA (m.in. zniesienie zakazu inwestowania w Libii, uruchomienie linii lotniczych do Trypolisu, odblokowanie kont w bankach amer.); XII 2006 zakończony został toczący się od 1999 proces 5 bułgarskich pielęgniarek i palestyńskiego lekarza oskarżonych o umyślne zarażenie ponad 400 dzieci wirusem HIV w szpitalu dziecięcym w Bengazi; mimo nacisków międzynarodowych i błędów proceduralnych (nieuwzględnienie ekspertyz wskazujących na wcześniejsze zarażenie się dzieci wirusem) wszyscy zostali skazani na śmierć przez rozstrzelanie; ) po długich negocjacjach, których efektem były koncesje finansowe i normalizację stosunków dyplomatycznych z UE kara śmierci została zamieniona przez Najwyższą Radę Sprawiedliwości na dożywocie – po przyjeździe do Bułgarii wszyscy skazani zostali ułaskawieni przez prezydenta Georgi Pyrwanowa. 2011 otwarty bunt przeciwko Kaddafiemu, który z czasem przekształcił się w wojnę domową; USA i UE aktywnie (dostawy broni, akcje lotnictwa) wspierały powstańców, a Kaddafi zginął zastrzelony po pojmaniu. W karju zapowiedziano przemiany demokratyczne.
TOBRUK, LIBIJSKA SZTUKA, DIRHEM, POLISARIO, MUHAFAZAT, CYRENAJKA, SYRTA WIELKA, ŚRÓDZIEMNE MORZE, IDRIS I, UNIA ARABSKIEGO MAGHREBU