Federalna Demokratyczna Republika Etiopii
Państwo śródlądowe we Wsch. Afryce; graniczy z Sudanem, Kenią, Somalią, Dżibuti, Erytreą; pow. 1 104 300 km2; 75 mln mieszk. (2006); stolica: Addis Abeba (2,7 mln mieszk.), gł. miasta: Dire Daua, Nazrét, Desje, Gonder, Harer; j. urzędowy amharski; jednostka monetarna: 1 birr = 100 centów; PKB na 1 mieszk.: 823 dol. (2005).
WARUNKI NATURALNE. Powierzchnia wyżynno-górska; część zach., środk. i płn. kraju zajmuje Wyż. Abisyńska (najw. szczyt Ras Daszan, 4620 m), oddzielona od wsch. od Wyż. Somalijskiej (Batu, 4307 m) Kotliną Danakilską (z depresjami jez. Assale - 116 m p.p.m. i Kobar - 130 m p.p.m) i Rowem Abisyńskim, należącym do systemu Wielkich Rowów Afrykańskich; klimat podrównikowy, uzależniony od piętra klimatycznego; do wys. 500 m skrajnie suchy, pustynny, o temp. powyżej 28oC przez cały rok; wyżej (500-1700 m) dość wilgotny, gorący, temp. ok. 20oC; występuje tu roślinność sawannowa i bujne wiecznie zielone lasy w dolinach rzek; kolejne piętro (1700-2500 m) ma klimat umiarkowany ciepły, średnie temp. wynoszą 16-20oC, występują tu lasy liściaste i kawowe, jest to gł. teren upraw roln.; następne piętro (2500-3500 m) ma klimat umiarkowany chłodny, roślinność alpejską, sporo pastwisk i górskich nieużytków; powyżej 3500 m rozciąga się strefa wysokogórska.
Zróżnicowane także opady, najw. w części środk. Wyż. Abisyńskiej (do 1500 mm rocznie), najniższe w Kotlinie Danakilskiej (poniżej 50 mm); lasy zajmują 24% pow. kraju. Gł. rzeki: Nil Błękitny, Atbara, Uebi Szebeli, Omo, Auasz; najw. jeziora: Tana, Abbaja, Ziwai, Langano, Rudolfa (graniczne z Kenią); liczne gat. dzikich zwierząt, m.in. lwy, słonie, lamparty, nosorożce, zebry, antylopy, dzikie bawoły, hipopotamy, hieny, serwale, szakale; kilka parków nar., na jez. Abjata i Shala, w dolinach rz. Auasz i Omo; utworzony 1966 na Wyż. Abisyńskiej Nar. Park Semieński wpisany na Listę UNESCO.
LUDNOŚĆ. Kraj wieloetniczny; trzy większe grupy: ludy semickie (Amharowie, Tigre, Guragie, Tigraj), kuszyckie (Galla, Somalijczycy, Afarowie), nilotyckie (Beni, Baria, Kunama); zróżnicowanie ilustruje fakt pozostawania w użyciu ok. 70 języków i 200 dialektów; wyznania: chrześcijańskie obrządku koptyjskiego (53%), inne wyznania chrześc. (5%); muzułmanie (31%), religie animistyczne (11%), gęstość zaludnienia 65 osób/km2; spory procent mieszk. to ludność koczownicza i półkoczownicza; miasta zamieszkuje zaledwie 12% ludności; b. wysoki przyrost naturalny 31‰ (w latach 1985–2004 liczba ludności wzrosła z 45 do 70 mln); średnia dł. życia: mężczyźni 47 lat, kobiety 50 lat; 95% analfabetów.
USTRÓJ. Do roku 1974 monarchia konstytucyjna, następnie socjalistyczna republika ludowa, od 1995 republika federalna (na podstawie konstytucji z 1994); głową państwa prezydent, powoływany przez parlament na 6 lat; władza ustawodawcza w rękach 2-izbowego parlamentu zw. Zgromadzeniem Federalnym; tworzy ją (izba niższa) Rada Przedstawicieli Ludowych, 548 deputowanych, kadencja 5-letnia, i Rada Federacji, złożona ze 117 czł., wybieranych pośrednio, reprezentujących poszczególne grupy etniczne; rząd powoływany przez parlament; kraj dzieli się na 9 stanów i dystrykt stołeczny.
GOSPODARKA. Jeden z najbiedniejszych krajów świata, wyniszczony wieloletnią wojną domową (np. 1991 wydatki na zbrojenia sięgały 61% budżetu), doświadczany klęskami suszy, eksplozją demograficzną (1959 - 21,9 mln mieszk.; 1999 - ponad 60 mln, 2006 - 72 mln), a w konsekwencji głodem; dochód nar. jeden z najniższych w świecie; podstawą gospodarki zacofane rolnictwo, najpierw w rękach wielkich właścicieli ziemskich, potem państwowych gospodarstw rolnych, w końcu skrajnie rozdrobnione; uprawa miłka abisyńskiego (teff), sorgo, kukurydzy, jęczmienia, roślin strączkowych, ziemniaków, jamu, roślin oleistych, nadto kawy (pozyskiwanej w 70% z naturalnych lasów kawowych), bawełny, trzciny cukrowej; hodowla bydła, owiec, koni, kóz, mułów, osłów, wielbłądów; spore zasoby surowcowe, w większości nie eksploatowane (rudy żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, chromu, molibdenu, złoża ropy naft. i gazu ziemnego, węgla brunatnego); wydobycie soli kam., złota, platyny oraz niewielkich ilości siarki, manganu, soli potasowych; przemysł gł. spożywczy (olejarnie, mleczarnie, zakłady mięsne, cukrownie), nadto niewielki tekstylny, skórzany, drzewny, szklarski, cementowy; rzemiosło (wyroby ze skóry, tkactwo).
Sieć komunikacyjna b. słaba, górzysta rzeźba terenu podraża koszty inwestycji; jedna linia kolejowa do portu w Dżibuti (wybudowana 1907-17), ledwie 14 tys. km dróg kołowych (najw. droga do Nairobi w Kenii); transport gł. karawanowy; względnie rozwinięta komunikacja lotnicza (25 lotnisk, własne linie lotn.); wzrost gosp. krótkotrwały (po zakończeniu wojny z Erytreąw 1991), powstrzymany kolejną wojną (1997-99).
HISTORIA. Odnalezione w msc. Herto nad rz. Auasz trzy dobrze zachowane czaszki dwóch mężczyzn i 6-letniego dziecka sprzed 160 tys. lat wskazują, że terytorium E. należy do kolebek ludzkości; ślady osadnictwa w Tigre pochodzą z V-III w. p.n.e.; w okresie I-IX w. istniało w płn. cześci dzisiejszej E. państwo Aksum, które w IV w. nawróciło się na chrześcijaństwo, czyniąc je religią państwową (w wersji monofityzmu); ekspansja islamu w VII w. spowodowała pewną izolację Aksum, zwł. że w VIII w. Arabowie opanowali wybrzeże M. Czerwonego; od pocz. XII w. rządy dyn. Zague, stol. Roha (ob. Lalibela); obalił ją 1270 Yakuno Amlak, potomek Salomona, uważany za odnowiciela dyn. aksumskiej, którego rządy zapoczątkowały okres rozwoju kultury etiopskiej; za panowania Zery Jakoba (1434-68) nastąpiło poszerzenie terytorium państwa i jego umocnienie (kodyfikacja praw, uporządkowanie administracji, unifikacja);
W pocz. XVI w. E. została podbita przez imama A. Gaziego, wspomaganego przez Turków osmańskich i mimo formalnego zachowania niepodległości uległa rozkładowi wewnętrznemu; doszło do walk rel., etnicznych, rozbicia dzielnicowego; stan ten przerwało dopiero panowanie Teodora II (1855-68), który scalił państwo, uporządkował jego finanse, utworzył zawodową armię; jego następca Jan IV (1872-89) stanął wobec ekspansji mocarstw zachodnich, które po wybudowaniu Kanału Sueskiego zajęły porty M. Czerwonego, nadto musiał odpierać najazdy zwolenników Mahdiego z Sudanu;
1889 tron cesarski objął Menelik II, od 1865 król Szeua, założyciel Addis Abeby (1867); z objęciem tronu wiązało się podpisanie z Włochami traktatu, którego niejasne sformułowania posłużyły Włochom za pretekst do zajęcia Erytrei i rozciągnięcia protektoratu nad E.; po początkowych klęskach E., zwycięstwa pod Amba Alagi i Aduą pozwoliły na podpisanie 1896 korzystnego traktatu z Włochami, ustanawiającego granice z Erytreą, Dżibuti i Somalią; Menelik II kontynuował reformy, z braku środków finansowych przystał na wpływy W. Brytanii, Francji i Włoch; 1916 tron objął ras Tafari Makonnen, początkowo jako regent, od 1930 jako ces. Hajle Sellasje, który wprowadził monarchię konstytucyjną (parlament), ponownie zreorganizował armię i administrację (centralizując ją); 1923 E. przystąpiła do Ligi Narodów; 1935 faszystowskie Włochy Mussoliniego dokonały agresji na E., rozpoczynając jej okupację, formalnie włączając E. do Wł. Afryki Wsch. (ok. 0,5 mln ofiar, masowe zastosowanie gazów trujących, planowe skażenia iperytem ogromnych obszarów użytków rolnych); H. Sellasje udaje się na emigrację w W. Brytanii;
1941 wyzwolenie E. przez wojska alianckie; mimo oczywistych zbrodni i starań Etiopii o odszkodowanie, Włochy nigdy nie stanęły przed międzynar. Trybunałem ds. Zbrodni Wojennych; od 1945 czł. ONZ; 1952 przystąpienie do federacji z Erytreą; 1955 nowa konstytucja, dalsze reformy, spory udział w ruchu państw niezaangażowanych, ustanowienie w Addis Abebie siedziby OJA; 1962 likwidacja autonomii Erytrei zapoczątkowała tamże ruchy separatystyczne, które przerodziły się w regularną wojnę partyzancką, kierowaną przez Erytrejski Ludowy Front Wyzwolenia; wydatki wojenne, kilkuletnia susza, kostnienie i skorumpowanie systemu władzy (opisane w słynnym Cesarzu R. Kapuścińskiego), bunty żołnierzy, strajki, zamieszki na uniw. w Addis Abebie przyniosły 1974 wojsk. zamach stanu, detronizację cesarza, rozwiązanie parlamentu, zniesienie monarchii; od 1975 republika (reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu), równocześnie nasilenie walk w Erytrei i Ogadenie;
1977 wojskowy zamach stanu płk. Mengistu Hajle Mariama, równocześnie najazd wojsk Somalii popierających separatystów z Ogadenu, zakończony ich wyparciem (1978) przy pomocy ZSRR i Kuby; w latach 80. wprowadzenie partii i konstytucji marksistowskiej; trudna sytuacja wewn. spowodowana doktrynalną ekonomią, terrorem wobec ludności wsi, długoletnią suszą oraz walkami z separatystami erytrejskimi, którzy 1991 opanowali już całą Erytreę; w tymże roku ucieczka znienawidzonego Mengistu (zw. rzeźnikiem) do Zimbabwe, tymczasowym prezydentem Meles Zenawi (zwolennik gospodarki mieszanej), rozmowy pokojowe w Londynie z przedstawicielami wojsk powstańczych, 1993 uznanie niepodległości Erytrei;
1994 demokratyczne wybory (prezydentem Negaso Gidada), nowa konstytucja, ustanowienie państwa federalnego; równocześnie umiarkowane reformy gospodarcze, częściowa prywatyzacja gospodarki, napływ kapitałów zagr., powstrzymany 1997 wybuchem nowej wojny z Erytreą o sporne terytorium graniczne (zasobne w wodę), która w połączeniu z kolejną suszą i klęską głodu spowodowała dramatyczną sytuację ludności E. (pomoc humanitarna zahamowana brakiem dostępu do portów Erytrei oraz niewydolnością systemu władzy, przeżartego korupcją); 2000 pod naciskiem OJA i ONZ negocjacje pokojowe (prowadzone przez prezydenta Algierii A. Buteflikę) zakończone sukcesem;
II 2001 E. zakończyła wycofywać swoje wojska z Erytrei; mimo zaakceptowania przez obie strony umowy granicznej w 2002 sporne pozostało miasto Badme – 2003 niezależna komisja przyznała je Erytrei, rząd etiopski jednak nie uznał tej decyzji (w 2005 umożliwił mieszkańcom udział w etiopskich wyborach parlamentarnych); V 2005 wybory wygrywa rządzący Etiopski Ludowo-Rewolucyjny Front Ludowy (wybory uzupełniające we IX), opozycja oskarża Zenawiego o fałszerstwa wyborcze – w XI wybuchają w kraju zamieszki (śmierć ponosi 46 osób, tysiące, w tym politycy opozycyjni i wydawcy gazet zostają zatrzymani i oskarżeni o zdradę stanu i ludobójstwo);
VI 2006 rząd etiopski wysyła nieoficjalnie wojsko do Smalii, udzielając pomocy legalnemu rządowi przeciwko rebeliantom z Unii Trybunałów Islamskich (UTC); X 2006 premier Meles Zanawi przyznaje, że „technicznie rzecz biorąc” E. jest w stanie wojny z Somalią, po tym jak ta wypowiedziała E. świętą wojnę (VI 2006); jesienią starcia somalijsko-etiopskie przybrały na sile – w XI parlament etiopski przyjął rezolucję umożliwiającą podjęcie wszelkich legalnych i niezbędnych środków przeciwko napaści ze strony UTC; na początku 2007 wojsko etiopskie sprzymierzone z siłami rządowymi zdobywa płd. część Somalii wraz ze stolicą (Mogadiszu).
AMHARSKI JĘZYK, DŻUBA, AUASZ, DŻIMMA, HARER, NEGUS, SIAD, ADUA, ZENAWI, MENGISTU